1-mavzu. Kirish. Suyuqlik haqida umumiy tushuncha. Suyuqliklarning fizik xossalari. Suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar

---

1-mavzu. Kirish. Suyuqlik haqida umumiy tushuncha. Suyuqliklarning fizik 

xossalari. Suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar 

 

Insoniyat  o‘zining  ish  faoliyatida  uchraydigan  hayotiy  muammolarni  hal 

qilishda,  ko‘pincha,  har  xil  suyuqliklarning  harakati  hamda  ularning  qattiq 

jismlarga bo‘lgan ta’sirini o‘rganadi. 

Agar  inson  organizmida  qonning  harakati  uning  tirikligini  belgilasa,  ona 

Zaminimizda suyuqliklar harakati tufayli hayot mavjudligini ta’kidlash mumkin. 

YUqorida  qayd  etilgan  muammolarni  o‘rganish  va  tadqiq  qilish  natijasida 

“Suyuq  jismlar  mexanikasi”  yoki  “Suyuqliklar  mexanikasi”  deb  nomlanuvchi 

keng  qamrovli  fan  yuzaga  kelgan.  Bu  fan  grek  tilidagi  atama  bilan 

“Gidromexanika” deb yuritila boshlandi. 

Gidromexanika  suyuqliklar  statikasi  —  «Gidrostatika»  va  suyuqliklar 

dinamikasi  —  «Gidrodinamika»  bo‘limlarga  bo‘linib,  ikkinchi  bo‘lim  o‘z 

navbatida “Suyuqliklar kinematikasi”ni ham o‘z ichiga oladi. 

Gidrostatika — suyuqliklarning  nisbiy tinch  holat qonuniyatlarini o‘rganib, 

ularni amaliyotda qo‘llash uchun uslubiyatlar yaratadi. 

Gidrodinamika  —  suyuqlik  harakatining  qonuniyatlarini  va  uning  paydo 

bo‘lish sabablari hamda strukturasini o‘rganadi. 

Bu  fanning  yuzaga  kelishi  ancha  uzoq  bo‘lib,  bir  necha  ming  yillik  tarixni 

o‘z  ichiga  oladi.  Umuman,  insoniyat  suyuqliklar  bilan  ma’lum  ma’noda 

munosabat  o‘rnatishi  bilan  suyuqliklar  haqidagi  qonuniyatlarni  o‘rganishga 

kirishgan. 

Gidravlika  fani  tarixida  dastlabki  ilmiy  asar  Arximed  tomonidan  yozilgan 

(eramizdan  avvalgi  287-212  yillar)  «Suzuvchi  jismlar»  trakti  hisoblanadi. 

Arximeddan  keyingi  17  asr  mobaynida  Gidravlika  fani  taraqqiyotida  sezilarli 

yutuklar bo‘lmagan. 

XV-XVI asrlarda Leonardo da Vinchi (1452-1519 yillar) “Suvning harakati 

va o‘lchanishi” asarini yozdi, ammo bu asar 400 yildan keyin nashr etildi. S.Stevei 

(1548-1620 yillar) “Boshlang‘ich gidrostatika”, Galileo Galiley (1564-1642 yillar) 

1612  yilda “ Suvdagi jismlar tushunchasi  va  ularning  harakati”  maqolasini  yozdi, 

E.Torrichelli (1608-1647 yillar) kichik teshikdan oqayotgan yopishqoq bo‘lmagan 

suyuqlikning  tezligini  aniqladi,  B.Paskal  (1623-1662  yillar)  suyuqliklarda 

bosimning tarqalish qonunini yaratdi, I.Nyuton (1643-1727 yillar) suyuqliklardagi 

ichki ishqalanish tushunchasini berdi. 

Nazariy  jihatdan,  Gidravlika  fani  Peterburg  akademiyasining  haqiqiy 

a’zolari  D.Bernulli  (1700-1782  yillar),  L.Eyler  (1707-1783  yillar)  va 

M.V.Lomonosov  (1711-1765  yillar)  tomonidan  rivojlantirildi.  Gidravlika  fani 

rivojiga  katta  hissa  qo‘shgan  olimlardan  D.  Poleni  (1685-1761  yillar),  A.SHezi 

(1718-1798  yillar),  P.Dyubua  (1734-1809  yillar),  D.Venturi  (1746-1822  yillar), 

YU.Veysbax  (1806-1871  yillar),  O.Reynolds  (1842-1912  yillar)  va  boshqalarni 

keltirish mumkin. 

«Suyuqliklar  mexanikasi»  fanining  eng  rivojlangan  davri  sifatida  XIX-XX 

asrlarni  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  davrning  mashhur  tadqiqotchilari  F.Forxgeymer 

(1852-1933  yillar),  M.Veber  (1871-  1951  yillar),  Prandtl  (1875-1953  yillar), 

---

M.A.Velikanov, 

(1879-1964 

yillar), 

B.A.Baxmetov 

(1880-1951 

yillar), 

N.N.Pavlovskiy  (1886-1937  yillar),  N.M.Vernadskiy  (1882-1935  yillar),  Rebok 

(1864-1950 yillar), Kox (1852-1923 yillar) va boshqalardir. 

Gidravlika fani, asosan, ikki yunalishda rivojlangan: 

1. Nazariy  yunalish  —  nazariya  asoslarini  matematik  qonuniyatlar  asosida 

o‘rganish. 

2. Texnik  yunalish,  ya’ni  suyuqliklarning  nisbiy  tinch  holati  va  harakat 

qonuniyatlarini amaliyotda qo‘llashga doir tadqiqotlarni o‘tkazish va o‘rganish. 

Texnik  yunalish  -  suyuqliklarning  texnik  atamasi,  ya’ni  “Gidravlika”  deb 

atala boshlagan. Amaliyotdagi muammolarni echishni engillashtirish uchun ayrim 

cheklanishlar  va  taxminlarga  yul  quyiladi.  Ko‘pgina  hollarda  suyuqliklar  bilan 

bog‘liq  fizik  jarayonlarni  o‘rganishda  ma’lum  masshtabdagi  tadqiqot  va 

eksperimentlar  o‘tkazilib,  ular  natijasida,  asosan,  empirik  va  yarim  empirik 

formulalar  olinadi  hamda  hisob-kitob  va  loyihalashtirishda  ulardan  keng 

foydalaniladi. 

Gidravlika so‘zi grekcha “xyudor” va “aulikos” suzlari birikmasidan olingan 

bo‘lib, “suv” va “quvur” degan ma’nolarni bildiradi. 

Gidravlika qonunlari texnikaning barcha sohalarida qo‘llanil-  ganligi  uchun 

bu  fanning  amaliy  ahamiyati  benihoya  kattadir.  Gidravlika  fanining  qo‘llanish 

sohalari  -  gidrotexnika,  suv  xo‘jaligi  va  melioratsiya,  gidroenergetikani  suv  bilan 

ta’minlash va kanalizatsiya, mashinasozlik, aviatsiya va hokazo. 

Kup  yillik  arxeologik  tadqiqotlar  Er  sharining  ko‘p  qismida  katta-katta 

gidrotexnika  inshootlari  bizning  eramizdan  ancha  ilgari  qurilganligini  ko‘rsatadi. 

Qadim  zamonlarda,  tajriba  va  kuzatishlarga  asosan  ko‘plab  gidrotexnika 

inshootlari  Markaziy  Osiyo,  Xitoy,  Misr,  Vavilon,  Rim  va  Gretsiyada  qurilgan. 

Ashxoboddagi (Annau) nurab ketgan injenerlik inshooti qadimda quruvchilar katta 

sug‘orish  tizimlarini  qurishni  bilganliklaridan  dalolat  beradi.  Masalan,  juda 

qadimiy,  hozirda  ham  ishlayotgan  sug‘orish  tizimi  —  «SHoxrud»  ming  yillar 

ilgari O‘rta Osiyoda qurilgani bizni hayratga soladi. 861 yilda Abul Abbos Axmad 

ibn  Muxammad  ibn  al-  Faryuniy  (taxminan  797-865  yillar)  Qohira  yaqinidagi 

Ravzo  orolida  nilometrni,  ya’ni  Nil  daryosi  suvi  sathini  belgilovchi  uskunani 

yasagan.  O‘zbek  davlatchiligi  asoschilaridan  biri  Amir  Temur  saroyida  qurilgan 

favvora  inshooti  ko‘pchilik  evropalik  elchilarni  xayratga  solganligi  tarixiy 

manbalarda  ta’kidlangan.  Fikrimizning  isboti  sifatida  fransuz  yozuvchisi  Lyusen 

Keren o‘zining «Amir Temur saltanati» asarida Ispaniya xukmdori Xenri III ning 

Vatanimizga junatgan elchisi Rui Gonsales de Klavixoning kundaligida 1404 yil 8 

sentyabrdagi ulur Amir Temur bilan Samarkand shahri tashqarisidagi uchrashuvini 

quyidagicha ta’riflagan: xukmdor (Amir Temur) xashamatli uy oldidagi shoxsupa 

ustida  o‘tirardi.  Uning  yonidagi  favvora  suvlari  ancha  balandga  otilib,  xovuzga 

qaytib tushar, hovuzda esa qizil olmalar suzib yurardi. Bu ma’lumotlar suyuqlik va 

suyuqlik  oqimini  o‘rganish  va  undan  foydalanish  bizning  Vatanimizda  qadimdan 

boshlanganligi haqida so‘z yuritishimizga asos bo‘ladi. 

Suyuqlik  va  suyuqlik  oqimi  muammolarini  o‘rganuvchi  Gidravlika  fani 

fizika va nazariy mexanika qonunlariga asoslangan. Gidravlika fanida uchraydigan 

murakkab  masalalarni  hamma  vaqt  ham  nazariya  asosida  echib  bo‘lmaydi.  Nima 

---

uchun?  CHunki,  ruy  berayotgan  jarayonlarni  matematik  differensial  tenglamalar 

yordamida  tavsiflash  mumkinligini  bilamiz.  Bu  fizik  jarayon  matematik  dif-

ferensial  tenglamalar  yordamida  yozilganda  sistema  tarkibidagi  tenglamalar  soni 

va bu tenglamaga kiruvchi  noma’lum  parametrlar orasida nomutanosiblik  mavjud 

bo‘ladi  hamda  bu  nomutanosiblikni  hozirgi  tafakkurimiz  doirasida  faqat  amaliy 

tajribalar  natijasiga  asoslanib,  talqin  qilish  mumkin.  SHuning  uchun  gidravlikada 

amaliy  tajribadan  keng  foydalaniladi,  ya’ni  ilmiy  tajriba  keng  qo‘llaniladi. 

Gidravlikada  amaliy  tajriba  yuli  bilan  birinchidan,  nazariy  formulalarga  kiruvchi 

koeffitsientlar  va  tuzatishlar,  ikkinchidan,  tajribaga  asoslangan  yangi  formulalar 

kashf  etiladi.  Nazariya  bilan  amaliy  tajribaning  o‘zaro  aloqasi  va  ilmiy-tekshirish 

ishlarini  keng  tashkil  etilishi  Gidravlika  fanining  yanada  rivojlanishiga,  xalq 

xo‘jaligida muhim masalalarning echimini topishda amaliy imkoniyat yaratadi. 

SHunday  qilib,  Gidravlika  faniga  qisqacha  quyidagicha  ta’rif  berish 

mumkin: Gidravlika - tabiiy  fanlardan biri bo‘lib, suyuqlikning  nisbiy tinch  holat 

va  harakat  qonuniyatlarini  o‘rganadi  va  bu  qonuniyatlarni  kishilar  jamiyatining 

mehnat faoliyatida qo‘llash uchun uslublar yaratadi. 

Umuman,  fan,  o‘zining  o‘rganilish  jarayonida  o‘ziga  xos  yo‘nalishlarga 

bo‘linadi. Masalan, qurilish mutaxassisliklarida gidravlik inshootlar qurilishiga va 

ekspluatatsiyasiga  bog‘liq  bo‘lgan  muammolar  bilan  shug‘ullanadi  yoki 

mashinasozlik, aviasozlik  mutaxassisliklarida - bu sohalarga bog‘liq bo‘lgan fizik 

hodisalarni loyihalashtirish va ekspluatatsiya jarayonini o‘rganadi. 

Gidravlika fanining rivojlanshii bilan hozirda mazkur fanning o‘rganiladigan 

ob’ekt  sifatida  nafaqat  suvni,  balki,  tabiatda  mavjud  bo‘lgan  barcha  suyuqliklar 

qabul  qilingan.  Bulg‘usi  shifokorlarning  ham  fiziologiya  fanini  Gidravlika  bilan 

qo‘shib  o‘rganishi  foydadan  holi  emas.  Fikrimizningdalili  sifatida  Belgiyaning 

Gent  universiteta  «Gidravlika»  kafedrasi  olimlari  tomonidan  yaratilgan  sun’iy 

inson  yuragi  modelidan  sun’iy  klapanlar  sinovida  keng  foydalanayotganligini 

keltirish mumkin.