|
1-bosqich - retseptor ta’sirlantiriladi, nerv tolalarida qo‘zg‘alish paydo bo‘ladi va bu signal markaziy asab tizimining maxsus tuzilmalariga uzatiladi;
2 -bosqich - qo‘zg‘alish sensor neyronlardan motor neyronlarga
o‘tkaziladi;
bosqich - markazdan qochuvchi impuls bajaruvchi a’zo (mushak va
bez) ga o‘tkaziladi;
bosqich - markazga topshiriq bajarilganligi haqida signal yuboriladi. SHunday qilib, shartli reflektor yoy sistemasida qaytuvchi bog‘lanish mavjudligi isbotlandi. Qaytuvchi bog‘lanish ongning shakllanishida muhim
ahamiyatga ega.
Endi shu nazariyalarga asoslangan holda bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘iga kelib tushgan signallarning qayta ishlanish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Analizatorlar orqali qabul qilingan ma’lumot (signal)lar bosh miya po‘stlog‘ining birlamchi maydoniga kelib tushadi. Bu erda hodisa va obektlarning tasviri
shakllanadi. Ammo u yoki bu tasvir shakllanishi uchun analizatorlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik saqlangan bo‘lishi kerak. Analizator deb, tashqi va ichki muhitdan keluvchi signallarni analiz va sintez qiluvchi neyronlar guruhiga aytiladi.
Analiz - bu miyaga kelib tushgan signallarni bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish bo‘lsa, sintez – bu bo‘laklardan yagona bir tasvir yaratish. narsa va hodisalarni idrok etish asosida esa turli analizatorlarning o‘zaro aloqasi va xotira mexanizmlari yotadi. Analizatorlar sistemasi ierarxik tuzilishga ega. SHunday qilib, bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i turli analizatorlar orqali (ko‘ruv, eshituv) qabul qilinadigan ta’sirlarni analiz va sintez qiladi. Po‘stloq qabul qilingan ma’lumotlarni xotirasida saqlab, boshqa signallar bilan solishtirib, taqqoslab, xatolarini tuzatib, qayta ishlab turuvchi hujayralar tizimidan tarkib topgan.
Mashhur neyropsixolog A.R. Luriya har qanday ruhiy faoliyat miyaning uchta funksional bloklari bir vaqtning o‘zida barqaror ishlashi natijasida amalga oshirilishini ta’kidlab o‘tgan.
Birinchi blok - tetiklik va tonusni boshqaruvchi blok. Bu blokka limbiko retikulyar kompleks kiradi. Evolyusiya mobaynida bu tuzilmalar birinchilardan bo‘lib paydo bo‘lgan. Birinchi blok qo‘zg‘alishni birinchi bo‘lib qabul qiladi. Bu signallar ichki hamda sezgi (ko‘ruv, eshituv, hid, ta’m bilish, teri) a’zolari orqali tashqi muhitdan keluvchi signallardir. Birinchi blok bu signallarni qayta ishlab, impulslar oqimiga aylantiradi va har doim ularni bosh miya po‘stlog‘iga yuborib turadi. Bu impulslar po‘stloqning faolligini ta’minlab turadi, ularsiz po‘stloq
«so‘nib» qoladi.
Ikkinchi blok - ma’lumotlarni qabul qiluvchi, qayta ishlovchi va xotirasida saqlovchi blok. Bu blok bosh miya yarim sharlarida joylashgan bo‘lib, ensa (ko‘ruv), chakka (eshituv) va tepa (umumiy sezgi) sohalaridan iborat. Ikkinchi blokka taalluqli bu sohalar ierarxik tuzilishga ega. SHartli ravishda ularning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi soha (maydon) lari farqlanadi. Birinchisi tashqi olamdan qabul qilingan ta’sirotlarni (eshituv, ko‘ruv, sezgi) mayda belgilarga parchalaydi. Ikkinchi blokning ikkinchi sohasi bu belgilardan har xil tasvirlar yaratadi, uchinchisi esa ko‘ruv, eshituv, hid bilish va teridan keluvchi ma’lumotlarni jamlaydi.
Uchinchi blok - ruhiy faoliyatni nazorat qiluvchi va dasturlar tuzuvchi blok. Bu blokni, asosan, miyaning peshona bo‘lagi tashkil qiladi. Peshona bo‘lagi zararlangan bemorning xulqi buziladi, oddiy harakatlarni bajara olmaydigan bo‘lib qoladi. Bir so‘z bilan aytganda, insonning shaxsi buziladi. Miyaga kelib tushayotgan ma’lumotlarning analiz va sintezi natijasida aniq shartlarga javob beruvchi harakat dasturi ishlab chiqiladi. Mabodo ushbu dastur yordamida
«topshiriq» bajarilmasa, miyada ketma-ket yangi dasturlar yaratilaveradi. Buning natijasida tushayotgan signallarga bosh miya, albatta, javob qaytaradi. SHunday
qilib, bosh miyada murakkab qarorning paydo bo‘lish jarayoniga qo‘zg‘alishning zanjirli reaksiyasi sifatida qarash kerak. Bu aylana bosh miya va uning turli bo‘limlari faoliyatining asosini tashkil qiladi. Bosh miyada assotsiativ yo‘llarning katta imkoniyatlari borligi va po‘stloq neyronlarining keng ixtisoslashganligi turli- tuman neyronlararo aloqalarning yuzaga kelishi va har xil vazifalarni bajaruvchi murakkab neyronlar to‘plamining shakllanishiga imkon yaratadi.
Ruxiy jarayonlar ruhiy faoliyatning murakkabrok turiga kiruvchi oddiy, elementar psixik hodisalardir. Ular juda kiska vakt davom etadi.
Psixik xususiyatlar, xolatlar, jarayonlar uzaro bir biriga mustahkam bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisiga aylanishi, o‘tishi, to‘ldirishi mumkin bo‘ladi.
Asosiy ruxiy jarayonlarimizga sezgi, idrok, tasavvur, xotira, diqqat, tafakkur, xissiyot, ong, iroda va xokazolar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
