1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri. Reja

2-mavzu . Janubiy Orol hududidagi dastlabki davlatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi.


Reja:
1.Janubiy Orol atirofidagi dastlabki davlatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi.Sak va massaget qabilalari.
2. Qoraqalpog’iston hududidagi dastlabki shaharlar.
3.Buyuk ipak yo’li
Adabiyotlar:
1.Камалов С., Қощанов Ә. Қарақалпақстан тарийхы Н. 1993
2.Камалов С. Қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның мәмлекетлигиниң тарийхынан Н.2001.
3.Қиличев Т. Куҳна қалъалар диёри Т. 1993.
4.Кдырниязов М-Ш, Ягодин В.Н, Мамбетуллаев М.М, Сагдуллаев А.С, Кдырниязов О-Ш. История цивилизации Хорезма. Н. 2017.
5.Мамбетуллаев М., Туребеков М.. Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан Н. 1998.
6.Мамбетуллаев М., Туребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 2010.
7.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша дереклер Н. 1995.
8.Хожаниязов Ғ., Ҳәкимниязов Ж. Қарақалпақстанның əжайып жети естелиги Н. 2004

Sug’orib ekiladigan dexqonchilikning rivojlanishı, janubdagi rivojlangan o’troq dexqonchilik va paydo bo’lıb o’tirgan shaharlarning turmıshiı bilan munosabatlarning o’sishi, xalqning ijtimoiy qatlamlarga bo’linishi Qoraqalpog’istondagi bronza davrining oxirida Janubiy Orol atrofidagi davlatning paydo bo’lıshıga vaziyat bo’ldi.

Bizning eramızga qadar VII-V asrlarda Janubiy Orol atrofinda yashab o’tirgan xalqlardning jamiyatlik, iqtisodiy va madaniy turmıshiında tupkilikli o’zgarishlar bo’ldi. Xalq xojaliginda sug’orish tezlik bilan rivojlandi. Temirni eritish o’zlashyirildi, qurollarning temirdan ishlangan yangi turlari odamlarning turmıshiında qo’llay boshladi.
Mil.avv VII-VI asrlarda Xorazmdagi yuz bergan siyosiy voqealar haqida birinchi davlatchilik birlashma tug’risida hali malumotlar yetarli emasligi . Xorazmdagi ertadagi podsholik Katta Xorazm deb otalgan. Katta Xorazm davlatining chegaraları haqida har xıl fikrlar bor. Degan bilan Mil.avv VII-VI asrlarda Janubiy Orol bo’yıda yirik davlatchilik birlashmasining bo’lganlıgıni aytishga bo’ladı.
Mil.avv VI-asrning o’rtalarıda Eronda tuzilgan ahamoniylar davlati O’rta Osiyo xalqlarıga xavf tug`dirdi. Ularning podshosi Kir II vaqtinda massagetlar ustiga hujum qildi. Lekin Tumaris boshchiligidagi massagetlar Kirni o’ldirib, uning askarlarin jangda yengadi. Strabonnıng aytishlariga Qaraganda massagetlarning tarkibiga Xorazmliklar ham kirgan. Ular umumiy dushmanga qarshi massagetlar bilan Xorazmlilar ham birga kurashgan.
Mil.avv V asrning oxiri IV asrlarda dastlab saklar, soʻng Xorazm o’z mustaqilligiga erishadi. Orol boylarında sak va massaget qavilalari da yashagan. L.N.Gumilyovning aytıshi bo’yicha, massagetlar m.a. VI asrda Balkash va Orol dengizining o’rtalıg’ıda yashagan. Asosan chorvachilik bilan mashg’ul bo’lgan. Ot, tuya, qora mol, qo’y, echki saqlagan. Dengizlardan, daryolardan balıq ushlash bilan ham mashg’ul bo’lgan. Massagetlar Sırdaryonıning o’ng tarafida Orol dengiziga quyar erida Jonkent shahrıni qurib markaz etkan. Xorazm elida m.a. VII asrda paydo bo’lgan «Avesto» kitobıda massagetlarni «baliq eydiganlar» deb ataydı. Massagetlar elida Eronnıng Sharq provinciyası Parfiya degan yerdan b.e.b.. II asrda Saklar kelib joylashgan. Saklar ko’pchilik va mahoratli bo’lıb, massagetlar bilan yashashgan. Keyinchalik massagetlarning ayrim guruhlari bo’linib, Ural tog’idan oltin , mıs, temir, qo’rg’oshin qazıb olinadi.
Mil.avv 329-328-yili Iskandar qishni o’tkazib o’tirgan Baqtr shaharıga Xorazm podshosi Farasman 1,5 mıng otlıq askarlari bilan kelib «Do’stlik» va «Harbiy ittifoq» tuzganligi ma'lum. Natiyjada Farasman Xorazmni yunon-makedonlarning bosqinchiligidan himoya qiladi. Hatfaq nomi Farasman O’rta Osiyo xalqlarınıng yunonlarga qarshi kurashlarin qo’llagan. Strabonnıng ma'lumotlari bo’yicha Sogdianadagi katta ozodlik kurashining boshchisi Spitamen panoh izlab Xorazmga qochadi.
Gerodotning aytıb o’tkaniday Ahamoniylar sulolasining vakili Doro I boshqargan yilları ( Mil.avv. 522- 486) O’rta Osiyo hududin bosib oladi. Shu vaqtda saklarning otboqarı Shiroq, Doroning ishonchiga kirib, uning askarlarin aldov orqalı qumlıkning ichki o’rtasıga olib boradı. Natiyjada suvsız va oziq ovqatsız qolgan Doro askarlarining ko’pchiligi o’lib ketadi.
Ahamoniylar o’zlari bosib olgan ellarni hududlarga, ya’nı satraplıklarga bo’lib boshqargan. Xorazm, Sog’d, Parfiya XVI-satrapka kirib 300 talant va Orol bo’yı sakları XV satrapka qarab 250 talant kulamida solıq to’lab turgan. Erkinlikni sevadigan o’troq va ko’chmanchi qabilalar chet el ezishiga qarshi muntazam tarizda kurashib keldi. Xorazm podshosi Farasman Iskandar Zulxarnayın bilan ittifoq tuzib, Xorazmni yunon-makedonlardan hujimidan himoya qiladi. Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi turgan ikkinchi bir qudratli kuch Orol atrofidagi ko’chmanchi qabilalarning Xorazm tarafida bo’lıshı, taxminan Farasmanning pozitsiyasın kuchaytti.
Mil.avv. II asrdagi Orol bo’yı xalqlarınıng tarixında Kangyuy deb otalgan ko’chmanchilarning birlashmasi ahamiyatli o’rın tutgan. Yozma manbalarda Kangyuy kuchli davlatchilik birlashmasi deb ko’rsatiladi. Kangyuy davlatchilik birlashmasiga bir qancha egaliklar bilan bir qatorda, So’gd va Xorazm ham kirgan.
M.avv. I milodiy IV asrlarda O’rta Osiyo xalqlarınıng tarixı Kushon davri bilan bog’lik. Kushon podsholarining mıs tangalari Xorazm yodgarliklarinda tez- tez uchraydi. Ular Ayaz qala yonidagi hovlidan va Topıraq q’ala, Qıyat, Qumbız toba yodgorliklaridan topildi. Kushon podsholarining tangalari Xorazmda qayta bosıladı. Lekin bu Kushon tangalarining topilishi Xorazmning Kushonlar davlatiga siyosiy taraftan qaram bo’lganlıgin dalillamaydi.
IV-VIII asrlarda Qoraqalpog’istonning hozirgi hududinıng bir bo’lagi mahalliy sulola tarafidan tuzilgan va X asrga qadar hukimronlik qilgan afrigidlar davlatiga qarashlı bo’lgan. Beruniyning takidlab o’tkaniday 304-305 yillar Xorazmda hokimiyat boshıga Afrig chiqib, u o’z nomi bilan atalgan yangi sulolaga asos solinadi. Bu haqida Beruniy o’zining «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» degan asarida esga tushirib o’tadi.
Afrigidlar davlati O’rta Osiyoda yer egaligi munosabatlarning yuzaga kelishi, qudratli Kushon imperiyasınıng qulash va inqirozi, eftalitlarning va turklarning, eng soʻngıda arablarning hukmronligidan soʻng biri almashib turgan notinch davrda umr surdi. Kochmanchilarning hujumları, hokimiyat uchun qonlı urishlar etnik tarkibi bo’yicha har xıl bo’lgan xalqning ayrim guruhlarining bir-biri bilan aralashıb ketishining tezlashiga olib keldi.
O’lkamiz hududida erta davrdan boshlab sun’iy sug’orish yo’li bilan dexqonchilik ishlash rivojlanadı. Qishloq elatlarning kopchiligi shu sug’orish arnalarınıng bo’ylarıda joylashadi. Dexqonshilik qurolları asosan temirdan va yog’ochdan ishlangan. Bog’dorchilikda rivojlangan. Jundan ip yigirish uyda qo’l hunarmandchiligi o’sishiga olib keldi. Kulolchilar bozorda zot almashuv uchun ko’plagan har turli kulol idishlarin chıqara boshlaydi. Hunarmandchilikning rivojlanishı qishloq xojaligida ishlashi odamlarning ishidan temirchi, kulol ustaları bilan qator boshqa da hunarmandchilarning bo’linib chiqishiga olib keldi.
Ahamoniylar davrinda Janubiy Orol bo’ylarıda yangi kanallar qazılıb, dexqonchilik bilan hunarmandchilik rivojlangan. Shaharlar solınıb, hovlilarning soni ko’payadi. Ularning biri Tortkul tumanida joylashgan Mil.avv. I mingyilliklarning o’rtasında solingan Dingilji hovlisi bo’ladı.
Mil.avv. IV-III asrlardagi elda pul sistemasıning yo’qligi va eng dastlabki Xorazm tangasi kumushdan yirik etib Evkratid tetradraxmasına o’xshatıp, Mil.avv. II asrda boshlari shu davrdagi xojalıqta pul va tovar munosabatlarining judayam katta o’rın egalamaganligin ko’rsatadi. Demak Xorazm xojaliginda natural almasısh asosiy rol bajarganligi tushunarli. I-IV asrlarda Xorazmda pul va tovar munosabati rivojlana boshlaydi. Xorazmning shahar bozorıda zot almashish bilan bir qatorda tanga pullardan ham foydalana boshlaydi.
I-asrlarda jamiyat ijtimoiy o’zgarishlar bo’lıb, ijtimoiy qatlamlarga bo’linishlar yuz bera boshlaydi. Urug’chilık tuzim qoldiqlarinıning saqlanıshiga Qaramay, jamiyatta uncha katta emas hovlilar keng takrorlanadi. Katta otalıq oilalardan kichik oilalar bo’linip chıqıshı davom etiladi. I-IV asrlardagi manbalar Xorazmda qulchılıq tuzimning bo’lganın, lekin qullarning mehnatin ko’proq uy xojaliginda yirik qurılıshlarda foydalanganın aytiladi.
Arxeologik tadqiqotlarning korsatishicha ilk shaharlarning paydo bo’lıshı eramızdan oldıngi VII-VI asrlarga to’g’rı keladi. Antik shaharlar suv oqip o’tkan vaziyatda, davlatning chegara huhudlarida , iqtisodiy, administrativlik, madaniy va harbiy markaz sıfatıda paydo bo’lgan. Bu shaharlarning foyda bo’lıshı va rivojlanishi uchun ham sug’orma dexqonchilikda o’tish, savdo va hunarmandchilikning rivojlanishı ahamiyatli o’rın egalaydi. Arxeologik malumotlarga qorag’anda bu davrda o’lkamiz tarixında iqtisodiy va madaniy turmıshi juda yaqshı rivojlangan davr bo’lıb, bu vaqitta shahar qurılıshhı da keng rivojlangan. Bu shaharlarning uchunda bir qancha yaxshı o’rganilgani Janbos qala yodgarligi bo’lıb hisoblanadi. Tadqiqot natijasida shahardan erta davrdagi ko’plagan kulol idishlarinıng sıniqları, metalldan ishlangan xo’jalık buyumlar v.h. narsalar to’pilgan. Shu narsalarning asosida yodgorliklarning Mil.avv. IV-asr- eramızning I asrlariga shartli ekanligi anıqlandı.
«Qo’yqırılgan» qa’la bundan ikki yarım mıng yilga yaqin vaqt avval solingan dunyo madaniyatıda mashhur yodgorliklarning biri. To’rtkul shahrıdan 22 km. shimoliy- Sharqta joylashgan Bu bebaho xazina qadimgiYunon va Rim madaniyatınıng durdonaları bilan bir qatorda turadı.
Shahar birinchi marta 1936-yili anıqlanıp, 1952-1957-yillarda tolıq arxeologik taraftan qazıp tadqiqot olib borildi. Ilmiy tadqiqotlar davrinda Yodgorliktan yodgorliktan to’pilgan topilmalar bilan toplangan malumotlar orasida shaharnıng nomi bo’yicha birda manva uchramaydi. Shunıng uchunda mahalliy xalq tarafidan qoyılgan «Qoyqırılgan» qa’la nomi bilan o’lkamizdagi mashhur bo’lıb qalmastan, dunyo ilmida shunday kiritilgan. Shaharnı qozıp tadqiqot natiyjasida ko’plagan belgili badiy-hunar asarlari, Shunıng ishida Amiwdaryonıng quyidagi jagalawındagı eng qadimgi Freska (loyga shizilgan sırlı rasm), mayda skulptura, Chormorlari bilan Ularning tanbaları, qurol-aslahalar, kulol, tosh ıdıshlar, bronza, temir, qımbat bohali toshlardan ishlangan bezanish buyımları to’pilgan. Ularning orasida olimlarni aynıqsa ton qoldirgan topilmalarning biriga kunning balantligin o’lchashga moslashgan burchakli asbob-uskanlarining topilishi bilan astronomiyalıq asbobtı ornatısh uchun asossiy ochilishi bo’ldi. Yodgorliktan to’pilgan maymıl statuetkası, Rim madaniyatıga shartli shiysha idishlar, Misr fastaları «Qoyqırılgan» qa’laning Hindiston, Misr, Shimoliy yer o’rta dengizi atrofi shaharları bilan munosabatların ko’rsotadi.
Tokshahar Nukustan 14 km. Shimoliy-g’arbta joylashib, umumiy maydoni 8 gektar. Bu yodgarlikni byiriknchi marta 1946-yili S.P.Tolstov, unnan keyin 1959-yili A.V.Gudkova tekshirgan. Yodgorlik Mil.avv. IV asrda foyda bo’lıb, keyingi davrda da bu yerda turmıshi davom etkan.
Katta Aybuyir shahar Shomanaydan 41 km. Shimoliy g’arbda joylashib, 1946-yili tekshyiriklib, Mil.avv. IV-m. I asri deb belgilangan Yodgarlikni tekshirgan M. Mambetullaev shaharnıng foyda bo’lısh tarixın uch davrga bo’ladi. Mil.avv.V-III asrlar, eramızning I-IV va XI asrlari.
Ellikqala tumani hududindagı Topıraq shahar yodgarligi eramızning III asrida foyda bo’lıb, Xorazm shahlar davlatining poytaxti bo’lgan. Shaharnıng gishtlaridan 70 ga yaqın tamva topildi. Shunıng uchunda Qoraqalpoqlarda boladigan tamvalar da bor. Bu fakt shaharnı solishga Qoraqalpoqlarning ota-bobalarınıng da qatnashin ko’rsatadi. Soray arxivining hujattlari o’zining ilmiy ahamiyati bo’yicha katta. Sorayning yuzlagan o’rinlari qazıp urganilib, Ularning madaniy qabatıdan odam haykallarining bo’laklari, devorga shizilgan katta rasmlarda, qurol-aslohalarin, bezanish buyımları va boshqada xojalıq narsaları to’pilgan.
Bunnan boshqa da shu davrga shartli yodgarliklardan Tok qala, Ayaz qala, Gawir qala, Katta Guldirsin, Shorsha v.h. O’lkamiz tarixınıng judayam boy ekanligidan manva beradi. Mil.avv. III-II asrlarda Xorazm tili va yozish judayam rivojlanadı. Bu tug’risida daryonıng ong tarafidagi Qoy qırılgan qa’la, Ayaz qala, Topıraq qa’la, Mizdaxkan, Tok qala va shap tarafidagi Gog’ir qala, Katta Aybuyir va boshqada yodgarliklardan to’pilgan yozma shu shaharr malumot beradi. Olimlarning fikrinsha Xorazmda aramey hariplari asosida dastlabki yozish Mil.avv. IV asrda foyda bo’lgan. Katta Aybuyir shaharınan to’pilgan xumnıng shetıga oyıp yozilgan yozish qadimgi Xorazmning ertadagi yozishı hisoblanadi. Yozish arxeologik malumotlar bo’yicha Mil.avv. V-III asrlarga tegishli . Shuning uchun avvalgi mehnatlarda Qoyqırılgan qa’ladan to’pilgan yozishlar faqat gina Xorazmda emas, al hatfaq nomi O’rta Osiyoda topilgan yozishmalarning eng qadimgisi deb, undagi tosh bilan yozishda Xorazmda birinchi marta uchraydi deb ko’rsatiladi. Topıraq shaharindagı arxeologik qozish vaqtida taxtaga va teriga qora sıyoh bilan yozilgan yuzlagan yozma nusxasi shaharda topilgan. Ularda uy egalarining nomlari va u uyda yashaydigan odamlarning unga munosabatlari, xo’jalık hisoblarining tizimlari v.h. yozilgan.
Bu davrda qurılısh usulları va arxitektura buyuk darajada edi. Bugan Mil.avv. IV asrda qurılgan Qo’yqırılgan qa’la mısol bo’lıb, u ota- bobalarimizning bunday ajoyib arxitekturalık qurılısh qurısh shevarligi va bu ishda ilmdagi yutuqlaridan guvohlik beradi. Shu davrda Xorazmda haykallarni yaratish Mil.avv. IV asrlardan boshlanib, ayniqsa ayol-qızlarning namunasida ko’ylak solingan. Bu davrda o’liklarni dafn qilish maxsus qutiga, ya’nı assuariyga solib dafn qilish keng tarqalgan. Ossuariylarga solingan o’likning suyaklari dasturi bo’yicha balandliklarga dafn qilingan. Ular Sultanuis tog’ining janubi-Sharq va g’arb qirlarıda, Qubotov tog’ tizmalarida, katta Aybuyir, Mizdaxkan, Tok qala v.h. yodgorliklarida ham mashhur. U davrdagi diniy ishonchlarida olovga sig’inish mashhur o’rın tutgan. Olovga sig’inish o’rınları Jonbosh qala, Katta Aybuyir v.h. o’rınlarda ochilib o’rganilgan. Bu xramlarda karamatlı ot maxsus hovlilarda saqlangan.
Shuning uchun bu davrlarda shaharlar rivojlanishı bilan, yangi shaharlar ham paydo bo’ladı. Shaharlarning sanitariyalık jihattan e’tibor beriladi. Tok qala, Tuproqqa’lada kanalizatsiya qurıladı. Shaharlar boshqaruv, madaniy va savdo markazlarıga aylanadı. Buyuk ipak yoli xalqımız tarixında va bugingi kunda katta ahamiyatga ega. Xalqlar orasidagı munosabatlar faqat gina savdo va elchilik munosabatta bo’lıb qoymay, xalqımıznı ham madaniy va ma’naviy tarafdan ham rivojlantirıshı bo’lıb xızmat qiladi. Shuning uchun ham bugungi kuni Buyuk ipak yo’li o’tgan yillarni tadqiqoti, shu asosda elimizni haliham rivojlantirıshga ahamiyat qaratmoqta.
Ustyurt kenligida , karvon yo’llari bo’yıda Uch quduq, Ajigeldi, Qosbulaq va boshqada karvonsaraylar joylashgan. Bu vaziyat shaharnıng va shu hududning rivojlanishıga har xıl imkoniyatlar yaratib bergan. Natijada xalqning turmıshi darajasining o’sishiga , dunyo bilishning kengayishiga imkoniyat tug’ıldı.
Haqıqatda ham avvalgi ipak yoli o’tkan yollar asosida solinayotgan Qo’ng’ırot avtomobil yo’lining, Navoiy-Uch quduq-Nukus temir yolining qurilishi respublikamızning qoshni davlatlar bilan munosabatlarin halida rivojlandiradı.
Qoraqalpog’iston yeridan «Buyuk ipak yolining» o’tkaniga bog’liq 1989, 1991-yilları Respublikamız orqalı BMTning YuNESKO tashkiloti tarafidan tashkillashtirilgan, dunyoning 24 davlatining vakillari bor ekspeditsiya o’tdi. Ular Ayaz qala, Janbosh qala, Topıraq qala, Mizdaxkanga o’xshagan ajoyib yodgarliklarimiz bilan tanıshdı.
1937-yildan bo’shlab o’lkamizdagi tadqiqot uchun yurgizgan Xorazm ekspediciyası g’arb bilan Sharqnı bog’lab kelgan «Buyuk ipak yo’li» o’lkamiz orqalı o’tganini dalillab berdi. Ipak yo’li chorrahasida joylashgan Xorazm savdo munosabatıda Orol va Kaspiy atroflarini Sharqiy Evropa bilan bog'lovchi bu sohada O’rta Osiyoning «darvozası» xızmatini bajargan Povoljya va Orol atroflarin chorva-dexqonchilik maxsulotlarin almashdirishda Xorazm dallolchilik ro’lini bajarib, shunıng ta’sirida bu yerda yirik hunarmandchilik markazları bo’lgan Kat, Urgench va boshqada shaharlar rivojlangan. Topıraq shahar, Gawir shaharlardan topilgan Sharq davlatlardan olib kelingan ipak gazlamalarining bo’laklari, o’lkamizning xalqaro savdoda «Buyuk ipak yo’li»nıng tarmoqlari o’tganining dalili bo’ladı. Demak Orol bo’yı xalqları I-IV asrlarda Hindiston, Xıtoy, Eron, Kavkaz va Kushon podsholigi qaramligidagi ellar bilan madaniy savdo munosabatıda bo’lgan. Ayniqsa Yaksart alabıdagı Ustyurt tekkisligidagi ko’chmanchi qabilalar bilan hunarmandchilik, qishloq xojalıq maxsulotlariga mol chorvachilik maxsulotlarini almashtırıb savdo qilgan. Bu ularni bog’lovchi yo’llarning Buxorodan Shimoliy – G’arbga, Qızılqum orqalı o’tib Qo’rg’oncha, Chımboy, Xo’jayli va Qong’ırot shaharları orqalı Ustyurtga o’tib, qo’shni hududlar bilan munosabat o’rnatgan. Shunıng bilan birga bu davrda savdo bilan mashg’ul bo’lgan savdogarlarga katta ahamiyat berilgan. Sababi ular bir necha tilni, millatlarning urf-odatlarini, turmıshi tajribalarini tushingan halol insonlar bo’lgan. Ular faqatgina savdogargina emas, shuning bilan birga o’z zamonining eng martabali odamı, elchilik munosabatlarin ham olib borıb, ilm-madaniyat sohasida savodli bo’lıb hisoblanadi. Shuning uchun ham yoshlarnı bo’sh vaqtidan chet tilni bilishga, savdo ishlarining hadislarini bilishga tarbiyalab borgan.