1-mavzu. Kirish. Qoraqalpog’iston hududidagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri. Reja

Turtinchi davr milodiy VII-XII asrlarni uz ichiga oladi. VII-IX asrlarda qadimgi sak-massaget, savromat-sarmat, kangyuy, xunn-gunn, ass-alan, kerder, qangar qavmlari birlashib, og’uzlarning katta siyosiy birlashmasini tuzadi. Sirdaryoning kuyi okimidagi Yangikent shaxari og’uzlarning poytaxti bo’lgan. Maxmud Qashgariy og’uzlarning 22 urugdan tashkil etganligini ezib ketgan. Og’uzlarning etnik shakllanishga tasiri kuyidagilar bilan tasdiqlanadi. Og’uzlarning hokimi Yabgu deb atalgan. Qipchak urugi yabi-jabi tiyrasi bor.
VII-IX asrlarda og’uzlar bilan bir qatorda Orol dengizi shimolida pecheneg qavmlari yashagan. IX asrning 80-yillari xazarlar bilan og’uzlar birlashib pecheneglarga topiladi. Pecheneg-qangarlar Orol-Kaspiy oraligin tashlab ketishadi va Balkan yarim oroli Vizantiyaga qadar makan bosadi. Pecheneglarning sharqiy bo’limi og’uzlar bilan oralashib Sariqomish va Orol dengizi oraligida makan bosadi, ikkinchi bo’limi Xorazmda utroqlashadi, uchinchi bo’limi Sirdaryoe kuyi tomoniga kuchadi. Pecheneglar davridan qoraqalpoqlarda kabasan, abaz va boshqa urug nomlari qolgan.
IX-XI asrlarda Shimoliy va Markaziy Qozogiston dalalarida kuchmanchi qipchak kavmlari yashagan. 1064 yili qipchaklar og’uzlarni Orol va Sirdaryo kuyi erlaridan quvib chiqadi. Qipchaklar urani toksoba, yaniy tukkiz urug. Qoraqalpoqlarda Qipchak urugining hozirgi vaktgacha saqlanishi ularning qoraqalpoq xalqining etnik shakllanishida o’rta asrlarda katta rol bajarganligini ko’ramiz.
IX asr o’rtalarida Kiev Urusi tomon borgan pecheneg, tork, berendey, qipchak qavmlari urus letopislarida kora boriklilar (chernie klobuki) nomi bilan taniladi. Mugullarning otlanishi okibatida kora boriklilarning bir bo’limi mugullarga xizmat etadi, ikkinchi bo’limi gagauz xalqini tashkil etadi.
Besinchi davr XII-XVI asrlar. XII-XIV asrlarda Orol-Kaspiy oraligida qipchaklar bilan bir qatarda mangit, qiyat, konirat, nayman, katagan kabi katta urug birlashmalari tashkil etilgan. XV-XVI asrlarda qoraqalpoq ulusi tuziladi. Usha davrda Orol dengizi atrofida, Jeyxun va Seyxun daryolari kuyida qoraqalpoqlar xalq bo’lib shakllanib uzining xududiga, tiliga va madaniyatiga ega bo’ladi.
Xulosa kilib oytganda qoraqalpoqlarning etnik shakllanish jarayoni miloddan avvalgi VII asr- milodiy XVI asrlarda bo’lib utgan.
Axemeniylar davrida (miloddan avvalgi 558-329) Yangidaryo va Quvandaryo kuyidagi kuchmali sak qavmlari XV satrapiya tarkibiga kirib, Babish mulla qal’asi poytaxt bo’lgan. Bu davrda yangi kanallar kozilib, dexkonchilik va hunardmanchilik rivojlanadi, qal’alar soni kupayadi. Masalan, Turtkul tumanidagi Dingildji havlisi miloddan avvalgi 1-ming yillik o’rtalarida qurilgan, 17 qabatdan iborat bo’lgan. Xavli devorlari qalinligi 2 metr bo’lgan. Xavli urtosida 4 burchakli xavzi bo’lgan. Bu davrda katta suv tarmoqlari qal’alar Guzelikir, Qal’alikir, Bazar qal’a va hunardmanchilik markazi Kumbiztepa paydo bo’ladi.Miloddan avvalgi IV asrning sunggi sheragida saklar va Xorazm uz mustaqilligiga erishadi. Xorazm podshosi Farasman İskandar Zulkarnayn bilan dustlik va harbiy ittifok tuzadi va aholini grek-makedon hujumidan himoya qiladi.
Miloddan avvalgi IV-II asrlardagi katta dexqonchilik oazislari Qoykirilgan qal’a, Gauir-3, Aybugir qal’a va boshqal’arda olov xramlarining topilishi bu makanda podsholik va ruxaniylar menshik erlari bo’lganligidan malumot beradi.Miloddan avvalgi IV-II asrlarda Amudaryo ung tomonida Tok qal’a, Sultan Vays toglarida Gauir qal’a, Xujayli atrofida Gauir qal’a, Ayal qal’a, chap tarafda Chermenyab yonida Gauir qal’a, Xiva, Topirak qal’a, katta Aybugir, Devkesken qal’alari quriladi. Bu davrdagi qal’alarning ikki nomlari bo’lgan: Kardar - Kardaranxas, Xiva - Ardaxiva. Shuningdek, bu davrda Kyat, katta Guldirsin, Shaxsenem, Qorgasin qal’alar vujudga keladi.
Miloddan avvalgi IV-II asrlarda Xorazmda aramey alfaviti asosida yozuv paydo bo’ladi. Qoykirilgan qal’a, Ayaz qal’a-1, Burli qal’a. Topiraq qal’a, Mizdaxkan, Tok qal’a, Gauir qal’a, katta Aybugir yodgorliklaridan yozma manbalar topildi.
Xorazm aholisining madaniyati antik davrdagi Sirdaryo kuyidagi, Amudaryoning Sariqamish deltasi va Ustyurt tekisligidagi kuchmanchi qavmlar takdiri va madaniyati bilan chambarchas aloqada rivojlangan. Masalan, miloddan avvalgi IV-II asrlardagi sak qavmlari yodgorliklari Balandidan yirtkich xayvonning toshdan yasalgan musini, Chirik Ravatdan suyakga chizilgan nakshlar, Babish mulla maxbarasidan bezak tokinchoklar bunga misol bo’la oladi.Xorazm miloddan avvalgi IV-II asrlarda Sarikamish, Ustyurt tekisligidagi kuchmanchi qavmlarni uz ximoyasiga oladi.
Miloddan avvalgi II asrda Orol bo’ylarida kuchmanchilarning davlat birlashmasi qangyuy paydo bo’ladi. Qangyuy podsholigi Sirdaryoning o’rta xududida paydo bo’lib, uning markazi Toshkent oazisida bo’lgan. Qangyuy davlatining rivojlangan miloddan avvalgi I asrda 120 ming lashkari bo’lgan.
Orol bo’yi axolisi zardushtiylik diniga ishongan, ularning kudalarining biri oilani va soglikni ximoyalagan Farn kudasi bo’lgan. Farn kudasi kuchqor qurinishida bo’lgan. Kangyuy ustolari sopolli idishlarning tutkalarin kuchqor qurinishida yasagan. Shuningdek, axoli tabiat, tirikchilik kudasi bo’lgan Kuyash va suvga xam sigingan.
Milodiy I-IV asrlarda Xorazm va Orol bo’yi axolisi Kushan podsholigi tarkibiga kirmay, mustakil faoliyat kursatgan. Lekin, Sh asrda Xorazm va Orol bo’yi yuzaki Eronga qaram bo’lgan. Shunga qaramay, Xorazm bu davrda uz tangalarini chop etgan. Orol bo’yi axolisi Hindistan, Xitoy, Eron, Kavkaz va Kushan podsholigi bilan Buyuk ipak yuli tarmoklari buylab savdo sotik kilgan. Yaksart va Ustyurt tekisligidagi kuchmanchi kavmlar kishlok xujaligi maxsulotlariga charvochilik mollarini olmashtirgan.
Milodiy IV-V asrlarda Janubiy Orol bo’ylariga Sirdaryodan etti asarliklar, xunlar keladi. Kaspiy-Orol o’rtasida alan qavmlari yashagan. Orolning shimoliy-sharqiy kismi Alanya deb nom olgan. Xitoylilar bu davlatni Yantsay deb atagan. Xunlarning Xorazm va Orol bo’yi xududiga yurishi natijasida Qoy qirilgan qal’a, Tok qal’a vayron bo’ladi. Kanxa qal’a yodgorligidan odamning bosh suyagi topilgan. U shangbar sifatida dumalak bo’lib kisilib chuzilgan. Oltoy-Mongoliya shulida yasagan xun-turk qavmlari axolisi dasturi shunday bo’lgan.
V asr o’rtalarida eftaliylar davlati vujudga keladi. S.P.Tolstovning fikri bo’yicha eftaliylar IV-V asrlarda Amudaryo va Sirdaryo kuyida yashagan sak-massagetlar avlodlarining xun-turklar bilan kushilishidan kelib chiqqan. Eftaliylar va xioniylar Kaspiyning janubiy-sharqiy tomonida, Xorazmning shimoliy tumanlarida yashagan. Kuxna Uaz, Kangxa qal’a, Shoshtepa yodgorliklari bunga malumot beradi. Eftaliylar davlati 587 yili turk xokonligi tomonidan tor-mor kilinadi. VI-VII asrlarda Janubiy Orol bo’yi axolisi turklasha boshlaydi va mongoloid rasasi qurinishlari vujudga keladi.
USh asrda arablar bosqinchiligi natijasida Xorazm ikki davlatchilikga bo’linadi:
1. Poytaxti Kiyat qal’asi bo’lgan janubiy Xorazm, uni afrigiylar sulolasi boshqaradi;
2. Poytaxti Kuxna Urganch bo’lgan shimoliy Xorazm, uni arablar kuygan xokimlar boshqaradi.
Janubiy Orol bo’yi axolisi uzok vakt uz dinlariga siginishni davom etgan, masalan, olovga, ulilar ruxiga sigingan.
728 yili Kerder viloyatida arablarga karshi qo’zg’olon bo’lib utadi, ularni turk kavmlari kullab-kuvvatlaydi.
VI-VIII asrlarda Sirdaryoning deltasidagi etiasar qavmlari «botqoqliklar madaniyatini» yoritgan. Ular Oltiasar, Jankent, Keskenkubin shaxarlarini kuradi. Etiasarliklarning ikkinchi qismi xorazmliklar bilan «Kerder madaniyatini» paydo etadi. XI asr arab-forsi manbalarida Kerder «Kurder», «Kardar» nomi bilan belgili bo’lgan. Kerder davlatining poytaxti Kerder shaxri bo’lgan. Ushbu viloyatning kanali «Kerder» deb nom olgan. Orol dengizi da «Kerder» deb nom olgan.
Kerder davlatining VI-VII asrlardagi tarixi haqida Tok qal’a, Gauir qal’a (Xujayli), Kuyik qal’a, Qirk yigit qal’a, Qiron tov, Xayvon qal’a, Bagdat qal’a yodgorliklari malumot beradi. Orol dengizi shimolida Ustyurt tekisligi sharqiy qismida VI-VII asrlarda kerderliklarning yovvoyi xayvonlarni ovlagan urinlari topildi.VII asr oxiri - XI asr o’rtalarida Kerderliklar Xorazmda afrigiylar-somoniylar sulolalari bilan yaxshi munosabatda bo’lgan. Bu davrda Darsan, Xayvon qal’a. Mizdaxkan, Vardarach (Kiron tov), Dori qal’a, Kokshe qal’a va boshqal’ar rivojlangan.
Kerderliklar Amudaryo deltasiga, Shurtonbay bo’ylariga dexkonchilik kilib, bugdoy, jugari, orpo, mash, tori ekkan. Urik, shabdal, shiye, kovun, tarbuz, askabak ekkan. Uzimgarchilik rivojlangan. Abu Xamad al-Gartani 1135-1136 yillari Janubiy Orol qal’alarida bo’lganda «bu yorda mazali ok va qizil uzimlar kup, ularni kishta osib saklaydi. Olma, olmurt, onar qal’a bozorlarining kurkini chikarib turadi. Janubiy Orol bo’yi xalqlari o’rtasidan yurtka tonilgan otakli olimlar, shoyirlar chikkan» deb yozgan. Kerderliklar yirik kora mol, kuy, echki, chuchka, ot, eshak, paranda bokkan. Ular jeyran, kuyan, tulki, porsik va boshqa yovvoyi xayvonlarga ovchilik kilgan. Kerderliklar sozon, sila, suven, shurton, ilaka ovlagan.
Kerder viloyatining tangalari X-XI asrlardan belgili bo’lgan. X asr boshida mustaqil Kerder viloyati hokimi Xosrauning tangalari chiqqan. Tanganing ung tomonida ikki urkashli tuya qurinishida toj kigib utirgan xokim rasmi, ikkinchi tomonida shanichki tamgasi chizilgan. X asr o’rtalaridagi mis tangalarda oldingi oyagini kutarib turgan ot rasmi chizilgan.
Kerder axolisi xorazm yoki turkcha emas, balki eftaliy dialektida gapirgan.Mizdaxkan ossuariylarida xristianlarning otanak (krest) tarzli belgilari Kerder viloyatida xristianlarning nestorian sektasi urf-odatlari tarkalganidan malumot beradi. Lekin zardushtiylik dini davlat dini bo’lgan.
XI asrda Sirdaryo kuyida siyosiy-xarbiy xukmdorlik kipchoklar kuliga utadi. XI asr o’rtalarida Dashti Qipchok ittifoki tashkil topadi, kipchoklar, pecheneg, karluk, og’uz, kerderliklar va xorazmliklar bilan yaxshi munosabatda bo’lgan.Mugullar boskinchiligi davrida Kerder viloyati vayron etilib, Djuchi ulusiga buysinadi.
X asrda garb turk xokonligi urnida og’uz yabgular davlati tashkil topadi. uning poytaxti Sirdaryoning kuyidagi Yangikent shaxri edi. Og’uzlar Orol bo’yi massaget-alan kabilalari bilan Ettisuvdan kelgan turklar orolashisi natijasida vujudga kelgan etnik kabilalar xisoblanadi. Og’uz madaniyati bu eftaliylar madaniyati davomi bo’ldi.
X-XI asrlardagi og’uzlar tarkibiga dyuker, yazir, bayaut, pecheneg va boshqa kabilalar kirgan. Og’uzlar eski utirik xujalik dasturlarini saklab kalgan va charvochilik bilan bir katorda dexkonchilik va bolikchilik bilan shugullangan.
Maxmud Kashgariy «og’uzlarning shaxarlari juda kup, ular garbdan sharqga birining ketidan chuzilib qurilgan» deb yozadi.Og’uzlar xokimi Yangikentda yashagan. Bu shaxar arab manbalarida Karyat-al-Xadisa, fors manbalarida Dex-i-Nau, qadimgi sarmat-alan manbalarida Nau-kerde nomi bilan belgili bo’lgan.
İbn Fadlan X asrda og’uzlar orasida unlagan ming ot va yuzlagan ming kuy-echkisi bor kuchmanchi chorva aristokratlar (boylar) Og’uz davlatini boshqarganini yozib ketgan. Endi boy chorvalar qadimgi dasturlar bo’yicha Xorazm shaxarlariga boskinchi sifatida emas, balki uz mollarini olmashtirish uchun savdagar sifatida keladi. Og’uzlar orasida axoli kuchmanchilar va yatuk (djatak) bo’lib bo’lingan ekan.
XI asrning 30-yillari Og’uz davlati kuchmanchi kabilalardan uz ittifokdoshlari xisobidan kuchayadi. Og’uzlar davlati bu davrda janubiy-sharqda Taraz va Shosh bilan, Kuvandaryo va Yangidaryo bilan, garbda Chelkar va İrgiz daryolari bilan, shimolda Ural va Ustyurt tekisligi bilan chegara tuzadi.
Lekin, Og’uzlar davlati Xorazmning iktisodiy rivojlanishiga xafv tugdiradi. Ustyurt tekisligida xorazmliklarning mudofaa kurgonlari paydo bo’ladi. Bu bashnya tarzli kurgonlar dushmanlar haqida malumot bergan ekan. Bir biridan 20 km oralikda qurilgan bashnya-qurgonlardan berilgan xabar Xorazm poytaxti Kuxna Urganchga 30 daxikada etib kelgan.
X1 asr birinchi yarmida og’uzlar davlati Xorazm bilan urushda mag’lubiyatga uchrab, ijtimoiy-siyosiy inkirozga tushadi. Shunday ogir vaziyatda Yangikent xokimi Ali uzining o’g’li Djend shaxri xokimi Shax Melik bilan taxt uchun tuxnashadi. Shax Melik dadasi ustidan galabaga erishib, Ali tarafdarlari Xorazmga kochib ketadi. Lekin saljukiylar Shax Melikga zarba beradi. 1040 yili saljukiylar gaznaviylar davlati urnida uzlarining imperiyasini tashkil etadi. 1041-1044 yillari Shax Melik Xorazmni bosib olib, Og’uz-Xorazm podsholigiga xukmronlik kiladi. Lekin, 1044 yili saljukiylar Xorazmni bosib olib, Shax Melik Eronga kochib etadi. 50 yil davomida Xorazm saljukiylarga karam bo’ladi. 1065 yili Fagfur. Djazi va Kafshat raxbarligida saljukiylarga karshi qo’zg’olon kutariladi, lekin sulton Alp Arslan uni bostiradi.
1117-1127 yillari Kutbeddin Muxammad 1 ibn Anushtegin davrida Xorazm asta-sekin kutarila boshlaydi. Uning o’g’li Otsiz (1127-1156) davrida Xorazm saljukiylar bilan korakitoyliklar o’rtasida koladi. Otsiz ikkita davlatga da buysinish vadalarini berib, asta-sekin Xorazm xududini kengayta boshlaydi, Mangishlok, Djend viloyatlarini uziga kushib oladi.
Alaeddin Tekesh ibn İl-Arslan (1172-1200) davrida Xorazm o’rta asr imperiyasiga aylandi. Tekeshning o’g’li Alaeddin Muxammad II (1200-1220) otasining ishini davom etadi, Samarkand va Otrarni bosib oladi, Dashti Kipchokga yurish tashkil etadi.
Xorazm armiyasining asosiy harbiy kuchlari yallanma kangli va turkmanlardan iborat edi. XII asr davomida xorazmshoxlar ushbu kabilalarning kizlariga uylangan ekan. Xorazmshoxning katta xotini qadimgi turk nomi bilan «xatun» deb atalgan. Xorazm uchun Turkan xatun tragedik rol uynagan.