1-Mavzu: Jismoniy tarbiya diagnostikasi va korreksiyasi

Pedagogik diagnostikaning predmeti: “shaxs” tushunchasi va uning pedagogikada qo‘llanilishi.

Pedagogika fanida umumiy kategoriyalar bilan b o g ’langan asosiy tushunchalardan biri - shaxs tushunchasi dir. Shaxs- jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’lgan, o’zligini anglagan, o’z “Men”iga da’vogar, tevarak-atrofda sodir bo’layotgan ijtimoiy voqea-hodisaga adekvat baho bera oladigan, tafakkur faoliyatining ob’ektivligi bilan tavsiflanadigan insondir. Shaxs- “kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlaming iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi»1. Jamiyatsiz shaxs, shaxssiz jamiyat bo’lmaganidek, insonning shaxs sifatida kamol topishi uchun biologik, psixologik, ijtimoiy omillar sabab bo’ladi. Shaxsning axloqiy sifatlari - shaxsning aqliy jihatdan kamolotga yetishuvi uning aqliy, zehniy sifatlari, fazilatlari orqali namoyon bo’ladi: bilag’onlik, ob’ektivlik, fikrlovchilik, qobiliyatlilik va boshqalar hisoblanadi. Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavqeini tasavvur qilish orqali hosil bo’lgan obraz- «Men»-obrazi deb atalib, uning qanchalik adekvatligi va reallikka yaqinligi insonning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini belgilaydi va barkamollik mezonlari bo’lib hisoblanadi. Men»-obrazining ijtimoiy pedagogik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va uning tarbiyalanganlik darajasi omillarining ahamiyatini yuksaltiradi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, . tarbiyani shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’grisidagigi tasawurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin”2 Demak, har bir inson o’zini, o’zligini qanchalik aniq va to’g’ri anglasa, tasawur qilsa, unda jamiyatning axloq normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kamayadi. Abdulla Avlaniy o’zining «Turkiy Guliston yoxud axloq» asarida inson kamolotida tarbiyaning o’mini alohida ta’kidlab, «Janobi Qaq insonlaming asl xilqatda iste’dod va qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zarami, oq ila qorani ayiradigan qilib yaratgan. Lekin, bu insondagi qobiliyatni kamolga etkazmoq tarbiya vositasida bo’ladir. Agar bola yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqdan saqlanib, go’zal xulqlarga odatlanib katta bo’lsa, baxtiyor bir inson bo’lib chiqadi. Agar tarbiyasiz, axloqi buzilib o’ssa, nasihatni qulog’iga olmaydigan, har xil buzuq ishlami qiladigan nodon, johil bir rasvoi odam bo’lib chiqadi'»-deb ta’kidlaydi.Demak, tarbiya - o’sib kelayotgan avlodda hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamolot - dunyoqarashni, insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni, jamiyatimiz kishilanga xos bo’lgan axloqiy fazilatlami yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Tarbiya bola tug’ilgandan boshlab umrining oxirigacha oilada, tarbiya muassasalari, o’quv dargohlari, mahallada, jamoatchilik ta’sirida shakllanib boradigan jarayondir. Shaxs deganda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o’z xususiyati va sifatlari bilan boshqalardan farq qiladigan muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. Shaxs- ijtimoiy xayotning mahsuli.Inson shaxs sifatida oilada - ota-onalar; jamiyatda esa tarbiyachiustozlar, ijtimoiy guruhlar va turli jamoalaming ta’sirida shakllanadi. Jamiyat rivojlangan sari yetuk, barkamol shaxslami tarbiyalab yetishtirish ehtiyoji ham ortib boradi. Odamning insonlik jinsiga mansublik fakti esa individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Inson shaxsining eng xarakterli tomonlaridan biri uning individualligi (faqat o’ziga xos bo’lgan, boshqa insonlarda uchramaydigan xususiyat)dir. Individuallik deganda shaxs ruhiy xususiyatiarining qaytarilmaydigan birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, ruhiy jarayonlaming o 'tib borish xususiyatlari, hissiyotlar, faoliyat motivlari, tarkib topgan qobiliyatlar kiradi. O’zbek olimlari: M.G. Davletshinning “Shaxs va jamiyat”, E.G’ozievning “Psixologiya”, “Tafakkur psixologiyasi”, “O’spirinlar psixologiyasi”, V.Karimovaning “Ijtimoiy psixologiya”, A.Munawarovning “Pedagogika”; xorij olimlari: J.J. Piajening “Bolaning rivojlanishida muhitning o’mi”, D.B.El’koninning “Shaxs rivojlanishida o’yinning ahamiyati”, “Pedagogik psixologiya”, A.V.Petrovskiyning “Umumiy psixologiya” , V. Davidovning “Rivojlantimvchi ta’lim nazariyasi”, L. S. Vigotskiyning “Psixologiya”, Dj. D’yuining “Shaxs va uning jamiyatdagi o’mi”, G. Gardneming “Shaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar”, kabi asarlarida shaxs tavsifi, uning rivojlanish bosqichlari, bunda faoliyatning ahamiyati to’grisida qimmatli fikrlar keltirilgan. Jamiyat taraqqiyotida insonning bilimi va faol amaliy faoliyati to’grisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoev asarlarida barkamol shaxsni voyaga yetkazish to’g’risida chuqur ma’noga ega b o ’lgan g’oyalar keltirilgan. Shunday qilib, insonning shaxs sifatida kamol topishida ijtimoiy, biologik, ruhiy omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ijtimoiy muhit - kishi shaxsini shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar majmui sifatida talqin qilinadi. Ijtimoiy tafakkur, turmush tarzi, shaxslararo, guruhlararo hamda millat va xalqaro munosabatlaming o’zaro muvofiq kelishi va bir-birini boyitishi tushuniladi. Odob-axloq - shaxsning o’ziga va dunyoga nisbatan munosabatlaridagi xattiharakatlarining belgilangan, aniqlangan usuli bo’lib, sabab tasawurlar va qarashlami qamrab oladi, ya’ni shaxs shakllanadigan manba hisoblanadi. Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishidagi o’mi nihoyatda beqiyosdir. Irsiy belgilaming rivojlanishi insoniy-ijtimoiy muhitda yashashga bog’liqligiga ko’plab

misollar keltirish mumkin. Inson bolasi, agar ijtimoiy-insoniy muhitda emas, boshqa muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilaming ayrim biologik ko’rinishlari saqlanar, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat bo’lmaydi. (1920 yilda hindistonlik doktor Singx Midnapur shahri yaqinidagi bo’ri uyasidan topib olgan qizchalar Kamola va Amola hayoti bunga misol bo’ladi)4. Yoki Daniyel Defoning “Robinzon Kruzo” asaridagi bosh qaxramon- Robinzon yashagan orol sohillariga uning xaloskor kemasi yelkan otmaganida edi, u shaxs sifatida degradatsiyaga2 uchragan bo’lardi. Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar shakl lanishidagi o’mi mo’him bo’lib, Alisher Navoiy - shoir, Eynshteyn- fizik, Ulug’bek-astronom, Ibn Sino-tabib bo’lib tug’ilmagan, albatta. Ulardagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, iste’dodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim -tarbiya mo’him o’rin egallaydi. Davlatimizning barkamol inson tarbiyalash borasidagi siyosatida ham shaxs shakllanishida muhitning o’mi muhimligi ko’rsatiladi. Ta’lim - tarbiya insonning shakllanishida etakchi o’rin egallaydi.Ta’lim - tarbiya natijasida irsiyat va muhitning stixiyali ta’sirini o’qish, .zizish, mehnat qilish, musiqa bastalash va boshqa malaka va ko’nikmalar egallanishi evaziga o’zgartirish, xatto tug’ma kamchiliklar(karlik, zaif ko’rish, soqovlik)ni bartaraf etish mumkin. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq mamlakatimizda qobiliyatli, iste’dodli va iqtidorli bolalarga aloqida e’tibor berila boshlandi, ulaming iqtidori yoshligidan aniqlanib rivojlantirilmoqda. Bugungi kunda “Nihol”, Zulfiya nomidagi davlat mukofotlari, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy nomidagi va Prezident stipendiyalarining ta’sis etilganligi ham yoshlarga berilayotgan e’tiboming timsolidir. Ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan ma’naviy meros - ulaming asarlarida komil insonni ma’naviy rivojlantirish g’oyasi o’z ifodasini topgan. Xususan, “Avesto”, Qur’om Karim, Sharq mutafakkirlarining noyob asarlaridagi komil inson g’oyasi, Sharqona axloq kodeksi va bugungi kundagi O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida sog’lom avlod tarbiyasi haqida o’lmas g’oyalar keltirilgan. Har bir inson shaxs sifatida turlicha namoyon bo’lar ekan, uning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, insonlar va jamiyatga bo’lgan munosabati, faollik darajasi, axloq-odob borasidagi etukligi turlicha bo’ladi. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o’sha jamiyat qonun-qoidalariga amal qiladi va voyaga у etadi. Pedagogikada shaxsning kamolotga etishishi murakkab va ziddiyatli jarayon sifatida qaraladi. Shaxsning kamolotga erishishida irsiyat, muhit, maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta’lim - tarbiya va albatta o’zining mustaqil faoliyati, iroda safarbarligi mo’him ahamiyat kasb etadi. Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning ob’ektiv omillariga kiradi. Inson organizmidagi anatomik tuzilish, fiziologik harakat, asab tipi, asosiy shartsiz reflekslami ota-onasidan meros qilib oladi. Zamonaviy pedagogika va psixologiya fanlandaodam shaxsi va xulqi rivojlanishida biologik omillaming rolini yuksak baholab, shaxsni naslga bog’lab o’rganuvchi bixevionzm, progmatizm, biogenetik oqimlar mavjud bo’lib, ulaming ayrim vakillari (E.Tomdayk) odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo’lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega bo’ladi, degan fikmi ilgari surishsa, ayrimlari ( ) ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o’tadi,- 20 degan g’oyani ma’qullaydilar. Ba’zi ( ) olimlar shaxsning axloqiy jihatdan o’sishini ham irsiyatga bog’laydi. Shunday qilib, irsiylik shaxsning o’ziga xosligini belgilab beradigan anatomik, fiziologik, psixologik, tashkiliy jixatlar, ota-ona tomonidan irsiy o’zgaruvchilar orqali o’tadigan birliklardir. Biologik omilning inson shakllanishidagi o’mi mo’him va o’ziga xos, albatta, irsiyatning ahamiyatini inkor etib bo’lmaydi, insonga xos xususiyatlar - aqliy va jismoniy mehnat qobiliyati, tafakkur vanutq ham tug’ma o’tishi mumkinligi, lekin bu tug’ma imkoniyatiar rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashashi, jamiyatda munosabatlar o’matishi, ijtimoiy hayotda qatnashishi va ma’lum xulq- odob qoidalariga amal qilishi lozimdir. Insonning shaxs sifatida shakllanishida muhit (geografik, ekologik, axborot vositalarining uzoq-yaqinligi, ota-ona, bobobuvilar tarbiyasining to’laqonligi, tashqi muhit va h.k.) beqiyos amiyat kasb etadi. Shaxsning rivojlanishida «faoliyat», «faollik» tushunchalarining o’mi beqiyos.Buyuk insonlar o’z sohalarida yuksaklikka erishish uchun tinmay mehnat qilganlar. Inson o’z mtilishi va faolligi bilan yuksak natijalarga erishishi mumkin, qobiliyat va iste’dodni ro’yobga chiqarish uchun ham o’z ustida ishlanishi zarurdir. Shunday qilib, ta’lim-tarbiya jarayonini oqilona tashkil etishda pedagogik diagnostika:

- birinchidan, individual ta'lim jarayonini qulaylashtirish;

- ikkinchidan, jamiyat talabidan kelib chiqib, ta'lim-tarbiya natijalarini oldindan bashoratlash, samaradorligini aniqlashni ta’minlash;

- uchinchidan, o'ziga xos ta’lim yo'nalishi va mutaxassislikni to'g'ri tanlashga yordam beradi. 21