Energetika inqirozi. Energetika sohasidagi eng katta inqiroz Suriya va Misr Isroil bilan urushganda 1973 yilning oktyabrida sodir bo‘lgan. OPEK davlatlari neft qazib olishni kamaytirgan va AQSH, Gollandiya hamda Isroilning ittifoqdosh davlatlariga neft narxini 70 foizga oshirib yuborganlar. AQShda ishsizlar soni 15 mln. odamga yetgan. Shu davrdan boshlab mutaxassislikni o‘zgartirish bo‘yicha qayta o‘qitish va malaka oshirish kurslari tashkil topa boshlagan. Bu ishga birinchi bo‘lib Universitet o‘qituvsichi Djon Sperling asos solgan. AQShning 85 foiz aholisining shu davrda shaxsiy avtomobilga ega edi. Shu sababli yoqilg‘i quyish shahobchalarida avtomobillar qatori bir necha chaqirimgacha cho‘zilib ketgan. Avstriya Germaniya Federativ Respublikasida avtomobillarni yurishini ta’qiqlab ham qo‘yilgan. “Qora dushanba”. 1987 yilning 19 oktyabrida Dou Jons indeksi (Dov Jones Industrial Average) keskin tushib ketgan. Amerika fond bozorining vahimali to‘lqini natijasida bir qancha katta transmilliy kompniyalarning kapitalizatsiyasini umumiy darajasi pasayib ketgan va Avstraliya, Yangi Zenlyandiya, Gonkong, Janubiy Koreya va boshqa Lotin Amerikasi davlatlarining birja kotirovkalari tushib ketgan. To‘g‘ri keyingi kuni indeks 12 foizga ko‘tarilgan. Bundan keyingi davrlarda ham indeks doimiy ravishda ko‘tarilib tushib turgan, lekin inqiroz yuz bergan kuni davlatning moliya sektori izdan chiqib ketgan. Natijada 15 ming broker va treyderlar ishsiz qolgan. Shundan so‘ng, Dou Jons indeksi 1989 yildagina o‘zining oldingi mavqeyiga qaytgan. 1990 yillarda ham Rossiyada, Osiyoda yana bir qancha shu kabi katta-kichik inqirozlar yuz bergan. Ularning ham asosiy sabablari bank-moliya tizimining shikastlanishiga borib taqaladi. Mikrodarajadagi inqirozlar ham ma’lum davrlar oralig‘ida sodir bo‘lishiga qarmasdan maro inqirozlardan farqli ravishda kichik hajmdagi miqyosni qamrab oladi. Mikro inqirozlar asosan korxona, tashkilot va firmalarning inqirozlari darajasida tavsiflanadi. Ular asosan inqirozning iqtisodiy turiga mansub bo‘lib, uning sababi nima bo‘lishidan qat’iy nazar obektga moddiy zarar etkazish bilan yakunlanadi. Mikro inqirozlarga: korxonalarning iqtisodiy nochorlikka tushib qolishlari; tarkibiy o‘zgartirilishi; tugatishga doir ish yuritilishi; boshqa korxonalar tarkibiga qo‘shilib ketishi kabilarni kiritish mumkin. Mikro inqirozlarning zarari makro miqyosdagi kabi katta bo‘lmasligi mumkin, ammo o‘z vaqtida oldi olinmasa u kattalashib makrodarajadagi inqirozlarga aylanib ketishi muqarrar. Shu sababdan, inqirozning alomati vujudga kelishi bilan u bilan kurashish choralarini ko‘rib qo‘yish talab etiladi. Aslida har bir korxonada inqiroz havf solmagan taqdirda ham unga qarshi immunitetni ishlab chiqish u bilan kurashishni engillashtiradi. Mikro inqirozlar aksariyat hollarda, noto‘g‘ri qabul qilingan qaror natijasida vujudga keladi. Qarorning darajasi va holati qandayligiga qarab inqirozning miqyosi belgilanadi.
3-savol bayoni. Inqiroz sabablarini o‘rganishda ba’zi olimlar uni to‘lovga qobiliyatsizlikning kelib chiqishi deb ta’riflaydilar. U holda, uning sababi ishlab chiqarish va bozor o‘rtasidagi nomutanosiblik emas, balki majburiyatlarni aktivlardan ortib ketishida namoyon bo‘ladi. Unda e’tibor korxona moliyasini izdan chiqishiga qaratilib moliyaviy jarayonlarning tuzilmasi o‘rganiladi. To‘lovga noqobillik yoki inqiroz sabablari deb ajratish to‘g‘riligi haqida mushohada yuritib aytish mumkinki, korxonaning to‘lovga layoqatizlikka tushib qolishi inqiroz hisoblanadi. Bu inqirozning dastlabki bosqichidir. Negaki, korxonalarning iqtisodiy-moliyaviy faoliyati tashhislanayotganda asosan to‘lovga layoqatizlik tahlil qilinadi. Balki shu sababdan ham to‘lovga layoqatizlik sababi deyilar. Unda sabablarni o‘zini ikki turkumga bo‘lib o‘rganish zarurati vujudga keladi: to‘lovga layoqatizlik sababi; inqiroz sababi. Agarda korxona to‘lovga layoqatliligi tiklanmasagina inqiroz sabablari o‘rganiladi. Inqiroz yoqasidagi korxona o‘zini tiklab olsa, u holda to‘lovga layoqatizlik sabablari o‘rganilgan bo‘ladi. Lekin bunday tushunish o‘zak tushunchadan fikrni uzoqlashtiradi. Masalani tub mohiyatiga yetish uchun ishlab chiqarishni turib qolishi foydani kamaytiradi va oqibatda majburiyatlar to‘lovini kechiktiradi deb izohlasa bo‘ladi. Ammo inqirozni boshqa sabablari ham borki, ular faqatgina ishlab chiqarish bilan bog‘liq emas. Ular ham majburiyatlarni vaqtida bajarilishiga to‘sqinlik qiladi va barcha sabab to‘lov layoqatini pasayishi va oqibatda inqirozni vujudga keltiradi. Shu sababdan ham, menejment nuqtai nazaridan inqiroz sabablari, tahlil nuqtai nazaridan to‘lovga layoqatizlik sabablari deb atash maqsadga muvofiqdir. Korxonalarni inqirozga olib keluvchi sabablar shaxslarning ta’siriga bog‘liq holda obektiv va subektiv turlarga bo‘linadi. Obektiv sabablar ko‘proq tabiiy holatda yuz beradigan inqirozlarni shakllantiradi. Masalan, korxona tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotni urfdan qolishi, fan texnika taraqqiyotida orqada qolish va sh.k. Sub’ektiv sabablar insonning ta’siri natijasida ataylab yoki sun’iy ravishda inqirozni uyushtirish tushuniladi. Inqirozga olib keluvchi sababalarni korxona ta’sir doirasidaligiga qarab tashqi va ichki turlarga ham bo‘lish mumkin. Ichki sabablar korxonaning qaror qabul qilish qamrovi bilan o‘lchansa, tashqi sabablar korxona ta’sir doirasidan tashqarida bo‘lib ularni boshqarib bo‘lmaydi.
