1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

4-rasm. Oltin va qogʻoz pullarning oʻzaro bogʻliqligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul faqatgina umumiy 
ekvivalent boʻlib emas, balki oʻz egasining qoʻlida foyda, daromad olish vositasi boʻlib xizmat qiladi, 
oʻzidan-oʻzi oʻsuvchi qiymatga, bir soʻz bilan aytganda kapitalga aylanadi. Buning natijasida qogʻoz pullar 
ikkita tarkibiy qismga ajraladi: naqd pullar (qogʻoz pul, tanga-chaqalar) va kredit pullar (chek, veksel, 
sertifikat, toʻlov talabnomalari va h.k.). Ularning tub xususiyatlari 5-rasmda aks ettirilgan. 
5-rasm. Naqd va kredit pullarning xususiyatlari.
Bundan koʻrinadiki, pul kapital sifatida muomalada 
boʻladi, unga qoʻshimcha ijtimoiy vazifa yuklatiladi. Endi u daromad keltiradigan maxsus vositaga 
aylanadi.
8 
7 
Yusupov R.A. Bozor munosabatlariga oʻtish jarayonida milliy valyuta barqarorligini ta’minlashning 
nazariy asoslari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. T., 2001, 9-11-b. 
8 
Shodmonov Sh. Bozor iqtisodiyotiga oʻtishda pulning yangi mazmuni va roli. Bozor, pul va kredit. 
Maxsus nashr, 2001, 9-b. Qogʻoz pullar Cheklangan rasmiy naflilik Qoʻshimcha naflilik Qiymat belgisi 
Naqd pullar Kredit pullar Vakolatli qiymat Nafliligi Oltin pul Qiymati Cheklangan rasmiy naflilik Qogʻoz 
pullar Qiymat belgisi Real naflilik Rasmiy naflilik Oltinning qiymati Qiymat belgisi Shunday qilib, tovar 
ayirboshlash, ishlab chiqarish va pulning kelib chiqishi hamda tovarpul muomalasining rivojlanishi bozor 

---

va bozor iqtisodiyotining kelib chiqishiga sabab boʻldi va uning rivojlanishiga shart–sharoit yaratdi. 
Asosiy tayanch tushunchalar
Natural ishlab chiqarish - bunda mehnat mahsulotlari ishlab 
chiqaruvchining oʻz ehtiyojlarini qondirish, ichki xoʻjalik ehtiyojlari uchun moʻljallanadi. Tovar ishlab 
chiqarish - bunda tovarlar oʻzining iste’moli uchun emas, balki bozorda sotish, ayirboshlash uchun va 
boshqalarning iste’molini qondirish maqsadida ishlab chiqariladi. Tovar - biron-bir naflilikka va qiymatga 
ega boʻlgan, ayirboshlash uchun yaratilgan mahsulotdir. Naflilik - tovarlarning kishilarning biron-bir 
narsaga boʻlgan ehtiyojini qondirish layoqati. Almashuv qiymati - bu biror turdagi iste’mol qiymatning 
boshqa turdagi iste’mol qiymatga ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbati. Aniq mehnat –muayyan aniq 
iste’mol qiymatlarni vujudga keltiradigan mehnat. Abstrakt mehnat - mehnatning aniq shaklidan qat’iy 
nazar umuman inson ishchi kuchining sarflanishi, ijtimoiy mehnatning bir qismi. Mehnat unumdorligi - 
ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun 
ketgan vaqt bilan aniqlanadi. Mehnat intensivligi - mehnatning sarflanish tezligi yoki jadalligi. Pul – 
hamma turdagi tovar va xizmatlarni ayirboshlashda umumiy ekvivalentlik rolini bajaruvchi maxsus 
tovardir. Qogʻoz pullar esa shu tovar pulning vakilidir.