1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

5. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning koʻrsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni 
oshirish masalasi har doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat 
markazida boʻlib keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qoʻyilmoqda. Buning sababi 
Shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala 
– mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib boʻlmaydi. Samaradorlikning 
Тегирмон, минг дона
А 
В 
С 
• W 
• D G 0 1 2 3 4 
Non, mln. dona
9 8 7 6 5 4 3 2 1 10 iqtisodiy mazmuni sifatida har doim ishlab 
chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablagʻlar yoki qilingan xarajatlar 
oʻrtasidagi nisbat tushuniladi. Lekin, turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sharoitida shu jamiyatning 
maqsadidan kelib chiqib, samaradorlik muammosining tub mohiyati oʻzgaradi. Bozor iqtisodiyoti 

---

sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy 
sub’ekt koʻproq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan 
foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IX) nisbati bilan aniqlanadi, 
ya’ni: 
' 


Х
R
Bu yerda: R’ - foyda normasi, I – iqtisodiy resurs xarajatlari. Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning 
bosh mezoni haqida ham bir qancha fikrlar mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining 
bosh mezoni foyda, boshqa birlari esa yalpi milliy mahsulot, cof mahsulot, uchinchilari milliy daromad, 
toʻrtinchilari esa qoʻshimcha mahsulot deb koʻrsatadilar. Biz hozir bu yerda fikrlarning qaysi biri toʻgʻri 
ekanligi haqida batafsil toʻxtolmaymiz, lekin Shuni aytish kerakki, koʻpchilik olimlar tomonidan bozor 
iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh koʻrsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, 
ya’ni rentabellik yoki foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb tan olinadi. Ishlab chiqarish samaradorligi 
koʻp qirrali masala boʻlib, bu aytilgan birgina asosiy koʻrsatkichda, uni toʻla ravishda har tomonlama 
ifodalab boʻlmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini toʻla ifodalashda unda qatnashgan 
omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan koʻrsatkichlar tizimidan 
foydalaniladi. Bulardan biri mehnat unumdorligidir.