1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

2. Renta munosabatlari
Er rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)ning 
shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy koʻrinishlari mavjud. Masalan, uch shakldagi: barshchina 
(ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul soligʻi shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. 
Hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab 
quyidagi turlarga ajratiladi: absolyut yer rentasi, differentsial (tabaqalashgan) renta I va II, monopol 
renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta. Rentaning mohiyatini 
tushunishdagi asosiy qiyinchilik tadbirkorlar oʻrtasida qayta taqsimlanmaydigan qoʻshimcha sof 
daromadning vujudga kelishi shart-sharoit va sabablarini ochib berilishi hisoblanadi. Bunday holat 
vujudga kelishining sabablaridan biri samarali xoʻjalik yuritish uchun yaroqli boʻlgan yerlarning 
cheklanganligi va qayta tiklab boʻlmasligida oʻz ifodasini topadi. Ikkinchi sababi – yerga yoki boshqa 
tabiiy resursga mulkchilik ob’ekti yoki xoʻjalik yuritish ob’ekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi 
hisoblanadi. Uchinchi sababi esa, koʻp mamlakatlarda qishloq xoʻjaligidagi kapital uzviy (organik) 
tuzilishi, ya’ni doimiy va oʻzgaruvchi kapital oʻrtasidagi nisbatning pastligi hisoblanadi. 
Yer uchastkalarining unumdorligi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga
keladigan qoʻshimcha daromad (qiymat)ning bir qismi renta shaklini oladi hamda u
differentsial renta deb ataladi.
Qishloq xoʻjaligida eng muhim ishlab chiqarish vositasi – yerning miqdori 
va sifatini tabiatning oʻzi cheklab qoʻygan, uni inson koʻpaytirishga qodir emas. Shuning uchun qishloq 
xoʻjalik ishlab chiqarishini faqat yaxshi unumdor yer uchastkalarida toʻplash mumkin emas. Agar ishlab 
chiqarilgan mahsulot toʻlovga qodir talab bilan ta’minlangan boʻlsa, yerning mahsuldorligi yoki joylashuvi 
jihatidan yomon sharoit qishloq xoʻjalik tovarlariga narx shakllanishini tartibga soluvchi ijtimoiy normal 
sharoit hisoblanadi. Natijada oʻrtacha yoki yaxshi yerlarda xoʻjalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar 
qoʻshimcha mahsulot va binobarin foyda oladilar. Demak, differentsial renta hosil boʻlishining tabiiy 
sharti miqdori cheklangan yerning 
1 
Oʻzbekiston Respublikasining «Er kodeksi». T., «Oʻzbekiston», 1999-y., 20-modda.
sifati (unumdorligi) dagi farqlardir, uning ijtimoiy-
iqtisodiy sababi esa foydalaniladigan yerlarda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan tarzda mustaqil xoʻjalik 
yuritishdir. Differentsial renta oʻzining kelib chiqish sharoitlarga qarab differentsial renta I va 
differentsial renta II ga boʻlinadi.