1-mavzu: «iqtisоdiy ta`limоtlar tarixi» fanining predmeti va o`rganish usuli

Uslubiy  jihatdan  bu  fan  iqtisodiy  tahlilning  ilg'or  metodlari  yig'indisidan 

iborat  bo'lib,  tarixiy,  indukцiya,  mantiqiy  abstrakцiya  va  boshqa  usullardan  keng 

foydalanadi. 

«Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi»  fani  «Iqtisodiy  nazariya»  fani  bilan  chambarchas 

bog'liq,  lekin  undan  katta  farq  qiladi.  «Iqtisodiy  nazariya»  fanida  eng  muhim 

iqtisodiy  kategoriyalarning  so'nggi  davr  uchun  tahlili  beriladi,  ammo  bu 

nazariyalar  har  doim  ham  turg'un  bo'lmaydi  va  vaqt  davomida,  ayniqsa  keskin 

o'zgarishlar  davrida  evolyuцiyada  bo'ladi.  «Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi»  fanida 

ayrim  olimlar,  davlat  arboblari  tomonidan  ilgari  surilgan  g'oya,  qarash,  nazariya, 

qonun,  ta'limot,  konцepцiyalar  insoniyat  taraqqiyotining  turli  bosqichlaridagi 

ijtimoiy  qatlamlar,  sinflar  va  boshqa  guruhlarning  manfaatlari  nuqtai  nazaridan 

tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi. 

Iqtisodiy  tafakkur  tarixi  fanining  amaliy  xo'jalik  ob'ekti  bilan  chambarchas 

bog'liqligini  namoyon  etadi.  «Eskirgan  nazariyalarni  ular  faqat  inkor  etilganligi 

sababli  prinцipda ilmiy  emas  deyish  mumkin  emas»  deb  yozadi  taniqli iqtisodchi 

T.Kun.  Chunki  keyingi,  nisbatan  yangi  qarashlar  avvalgilar  asosida,  ularni  qabul 

qilish, rivojlantirish yoki  inkor  etish natijasida paydo  bo'lgan. Ba'zi  mutaxassislar 

faqat yangi nazariyalarnigina o'rganishni taklif etishadi, ammo bu so'nggi nazariya 

avvalgi  ko'p  yillik  ilmiy,  amaliy  tadqiqotlarning  yakuniy  qisqacha  xulosalarsi 

---

sifatida namoyon bo'ladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma'lum vaqtdan keyin 

o'zgarishi mumkin. 

Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa iqtisodiyot nazariyasi fani bilan 

bevosita  bog'liq.  Iqtisodiy  ta'limotlar  tarixi  ancha  keng  davrni  qamrab  olgan  va 

mustaqil xarakterga ega. Bu fanni o'rganish orqali ekonomiks, xalq xo'jaligi tarixi, 

iqtisodiy  tarix  va  iqtisodiy  konцepцiyalar  hamda  aniq  iqtisodiy  predmetlarni 

o'zlashtirish  osonlashadi,  u  yoki  bu  iqtisodiy  o'zgarishning  shart-sharoitlari  va 

oqibatlarini tahlil etishga katta ko'mak beradi.  

Masalan,  bizga  bugun  yangidek  tuyulgan  bozor  iqtisodiyoti  to'g'risidagi 

fikrlar  Adam  Smit  tomonidan  1776  yili  chop  etilgan  «Xalqlar  boyligi»  asarida 

asosan  to'la  tahlil  etib  berilgan.  Ba'zi  iqtisodiy  g'oyalar  esa  qadimdan  ma'lum. 

Ularni  o'rganish  va  eng  muhimi  hayotga  tadbiq  etish  yaxshi  samara  beradi,  ko'p 

hollarda Amerikani yangidan kashf etishga hojat qolmaydi. 

Hozirgi paytda dunyodagi ilg'or g'oyalarni o'rganish davomida hurfikrlilikka 

(plyuralizmga) keng o'rin  berish, har qanday fikrni atroflicha tahlil etish kerakligi 

aniq bo'lib qoldi. 

Bu fanni chuqurroq o'rganish tufayli bir qancha echimini kutayotgan nazariy 

masalalarga  oydinlik  kiritish  imkoni  tug'iladi.  Masalan,  bozor  munosabatlarining 

ibtidosi  hanuzgacha  aniq  echimga  ega  emas.  Ayrim  olimlar  bu  jarayonni  xususiy 

mulk,  sinfiy  jamiyat  yuzaga  kelishi  bilan  bog'lasalar,  ayrimlari  (R.Xeylbroner, 

L.Turou) uni kapitalizm bilan, aniqrog'i, «ishlab chiqarish omillari» paydo bo'lishi 

bilan  izohlaydilar  (mehnat,  er  va  kapital  tovarga  aylangach,  bozor  tizimi  yuzaga 

kelgan  ekan).  Keyingi  fikr  bo'yicha  bozorning  ibtidosi  XVIII  asrda  Angliyada 

boshlandi.  O'z  davrida  ilg'or  Sharqning  ortda  qolish,  Farbning  ilgarilab  ketish 

sabablari, kelajak to'g'risidagi prognozlar ham muammo bo'lib turibdi. 

Darslikda shu masallarni hal etishga oid fikr mulohazalar beriladi. Iqtisodiy