1-mavzu: «iqtisоdiy ta`limоtlar tarixi» fanining predmeti va o`rganish usuli

ta'limotlar  tarixini  o'rganishda  ma'lum  davrlash  tizimidan  foydalaniladi.  Taniqli 

iqtisodchi  olim  J.K.Gelbreyt:  «Amalda  iqtisodiy  g'oyalar  o'z  davri  va  vujudga 

kelish joyining mahsuli bo'lib, ular bilan chambarchas bog'langandir; bu g'oyalarni 

ular  tushuntirib  berayotgan  dunyodan  mustaqil  ravishda  ajratib  qarash  mumkin 

emas;  bu  dunyo  esa  doimo  o'zgarishda  bo'ladi,  agar  bu  g'oyalar  o'z  maqsadlariga 

to'la  javob  berishni  ko'zlasalar,  doimo  shunga  mos  ravishda  o'zgarib  turishlari 

kerak»,  deb  yozgan  edi.  Kapitalizm  davrida  xo'jalik  va  ijtimoiy  hayotda 

baynalmilallik  (internaцionalizm)  ko'chayganligi  tufayli,  iqtisodiy  fikrning 

rivojlanishi  ham  yagona  jahon  jarayoniga  aylana  boshladi.  Oqibatda,  klassik 

iqtisodiy maktab asoschilari A.Smit va D.Rikardoning qarashlari qisqa vaqt ichida 

butun jahonga ma'lum bo'ldi, vaholanki undan avvalgi ko'pgina nazariyalar ayrim 

mamlakatlarda ko'pchilikka ma'lum bo'lmasdan «o'lik mol» sifatida yotgan. G`arb 

mamlakatlarida  yuzaga  kelgan  «Ekonomiks»  va  boshqa  tadqiqotlar  barchaning 

diqqat-e'tiborini jalb qilmoqda.  

Qadimdan to hozirgi davrgacha minglab turli-tuman iqtisodiy g'oya, qarash, 

konцepцiya, nazariya, ta'limotlar vujudga kelganligi aniq. Ularning barchasini to'la 

o'rganish alohida mavzu, maxsus muammo. Shu maqsadda yangi-yangi tadqiqotlar 

olib  borish,  tahlil  etish  va  umumlashtirib  e'lon  qilish  zarur,  bu  yaqin  kelajak 

vazifasi sifatida qabul qilinishi mumkin. 

---

Ammo  hozirgi  davrgacha  jamlangan  barcha  iqtisodiy  g'oyalarni  ma'lum 

sistemaga solish va shu asosda o'rganish maqbuldir. Ammo o'tgan davr hodisalari 

va  g'oyalarini  hozirgi  zamon  qarashlari  «qolipi»ga  zo'rma-zo'raki  kelishtirish, 

moslashtirish  mumkin  emas.  Bu  tarixni  vulgar  zamonaviylashtirishga, 

o'rganilayotgan davrning xususiyatlarini inkor etishga olib keladi. 

Bu  fan  doim  rivojlanishda  bo'lib,  bir-birini  to'ldiruvchi  evolyuцion  (mavjud 

g'oyalarning  yanada  chuqurroq  takomillashuvi)  va  inqilobiy  (butunlay  yangicha 

konцepцiyalar vujudga kelishi) yo'llari mavjud. Inqilobiy o'zgarishga misol sifatida 

A.Smit  va  uning  izdoshlari  g'oyalari,  marjinalistik  to'ntarish,  yangi  klassik 

yo'nalish  (A.Marshall),  J.M.Keynsning  iqtisodiy  qarashlarini  keltirish  mumkin. 

O'tish  davri  iqtisodiyoti  bo'yicha  g'oyalar  hozirgi  davrning  muhim  qarashlari 

majmuasiga kiradi va nihoyatda dolzarbdir, bu masala O'zbekiston misolida qarab 

chiqildi. 

Taniqli  davlat  arbobi  Uinston  Cherchill  (1874-1965)  «Qaerga  borishimizni 

bilish uchun, qaerdan chiqqan ekanligimizni bilishimiz kerak», deb aytgan edi. Bu 

g'oya  nihoyatda  ahamiyatli  bo'lib,  bosib  o'tilgan  yo'lni  to'g'ri  baholash  va  kelajak 

istiqbolni ko'zlash haqida gap boradi. 

Iqtisodchilarning  tadqiqotlaridagi  asosiy  bosh  g'oya  -  jamiyat,  insoniyat, 

ayrim  shaxslarning  boyligi  masalasidir.  Maqsad  bir,  lekin  unga  eltadigan  yo'llar 

nihoyatda  xilma-xil  ekanligini  ko'ramiz.  Ilk  kapitalistik  munosabatlar  vujudga 

kelgan davrgacha (XV asr) bo'lgan iqtisodiy g'oyalardagi umumiylik shuki, barcha 

donishmandlar  va  ularning  yozgan  asarlarida  mehnat  va  er  boylikning  asosiy 

vositasi  ekanligi  turli  yo'llar  bilan  talqin  etiladi,  ularda  ishlab  chiqarish  sohasi 

asosiy deb hisoblangan. 

XV-XVII  asrlarda  (qisman  XVIII  asr  boshlarida)  yangi  iqtisodiy  ta'limot  -