1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

Boshlang‘ich ma’lumotlar matritsasi

Korxo- nalarning nomeri	Joriy likvidlik koeffitsiyenti	TMZning aylanuvchanlik koeffitsiyenti	Joriy aktivlar rentabelligi, %	Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti	O‘z kapitalining TMZdagi ulushi, %
1	1,8	3,2	22	0,75	16
2	2,0	2,5	26	0,62	26
3	1,5	2,8	25	0,55	25
4	1,7	2,6	38	0,68	30
5	1,4	2,7	16	0,58	0
Solishtirma koeffitsiyent (K)	1,0	1,5	2,0	1,3	1,6

2. 
   bosqich. Boshlang‘ich ma’lumotlar jadvalida har bir grafada maksimal element aniqlanadi va birlik sifatida qabul qilinadi. Keyin esa bu grafaning barcha elementlari (a_ij) etalon korxonaning – (max a_ij) maksimal elementiga bo‘linadi. Natijada jadvalda keltirilgan matritsa standartlashtirilgan koeffitsiyentlar (x_ij) hosil qilinadi:
   

X_ij=a_ij / max a_ij


Standartlashtirilgan koeffitsiyentlar matritsasi (X_ij)

3.9-jadval

Korxonalar- ning nomeri	Joriy likvidlik koeffitsiyenti	TMZning aylanuv- chanlik koeffitsiyenti	Joriy aktivlar rentabelligi, %	Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti	O‘z kapitalining TMZdagi ulushi, %
1	0,9	1,00	0,58	1,00	0,53
2	1	0,78	0,68	0,83	0,87
3	0,75	0,88	0,66	0,73	0,83
4	0,85	0,81	1,00	0,91	1,00
5	0,7	0,84	0,42	0,77	0,00

Etalon korxona, odatda, bir sohaga oid turdosh obyektlar majmuidan shakllanadi. Biroq bu etalon korxonani faoliyatning turli sohalariga oid korxonalar majmuasidan tanlash imkoniyatlarini istisno qilmaydi, chunki ko‘plab moliyaviy ko‘rsatkichlar turdosh xo‘jalik yuritish subyektlari uchun ham taqqoslanuvchan sanaladi.

Agar iqtisodiy tomondan ko‘rsatkichning minimal qiymati yaxshi ahamiyat

hisoblansa u holda hisoblash shkalasini o‘zgartirish lozim.

3. 
   bosqich. Koordinat matritsaning barcha elementlari kvadratga ko‘tariladi. Agar masala ko‘rsatkichlarning turli salmog‘ini hisobga olgan holda yechilsa, olingan kvadratlar mutanosib solishtirma koeffitsiyentlar kattaliklariga belgilangan ekspert yo‘li bilan ko‘paytiriladi (R), so‘ngra olingan natijalar qatorlar bo‘yicha joylanadi (3.10-jadval):
   

R = K x ² + K x ² + ... + K x ²
1 j1 2 j 2 n jn

3.10-jadval

Korxonalar faoliyatining qiyosiy reyting baholash natijalari

Korxonalarning tartibraqami	Ko‘rsatkichlar nomeri						O‘rni
	1	2	3	4	5	Rj
1	0,810	1,0	0,335	1,0	0,284	4,735		III
2	1,0	0,610	0,468	0,683	0,751	4,942		II
3	0,563	0,766	0,433	0,538	0,694	4,387		IV
4	0,723	0,660	1,0	0,822	1,0	6,381		I
5	0,490	0,712	0,177	0,598	0,0	2,690		V

4. 
   bosqich. Olingan reyting baho (R_j) ranjir bo‘yicha joylanadi va har bir korxonaning reytingi aniqlanadi. Bu holda eng katta summaga mos kelgan korxona birinchi o‘rinni oladi.
   

Ko‘rib chiqilgan ko‘p o‘lchovli qiyosiy tahlil metodikasining afzalligi shundaki, u korxonaning ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyati kabi murakkab hodisani baholashda kompleks ko‘p o‘lchovli yondashuvga tayanadi, barcha raqobatdosh korxonalar real yutuqlarini va ularning etalon korxona ko‘rsatkichlariga yaqinlik darajasini hisobga oladi.

5. Ko‘rsatkichlarni taqqoslanma ko‘rinishga keltirish usullari

Tahlilda rioya qilish muhim shartlaridan biri – ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlashdir. Chunki faqat sifat jihatidan bir xil kattaliklarni qiyoslash mumkin.

Ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchan emasligi turli sabablarga ko‘ra kelib chiqishi mumkin: turli narxlar mavjudligi, faoliyati hajmi; strukturaviy o‘zgarishlar; mahsulotlar sifati bir xil emasligi; taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlar uchun tanlangan vaqt kesimi har xilligi; faoliyatning bir xil bo‘lmagan boshlang‘ich sharoiti (texnik, tabiiy, iqlim va boshqalar); ko‘rsatkichlarni hisoblashning usullari turlichaligi; korxona hisob siyosatining o‘zgarishi bilan va boshqalar. O‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar taqqoslanuvchanligini ta’minlash uchun yuqorida sanalgan omillar bo‘yicha ularni yagona bazaga olib kelish zarur.
Birinchi navbatda barcha qiymat ko‘rsatkichlarning kattaligiga ta’sir
ko‘rsatuvchi (ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar qiymati, tushum, tannarx, foyda, material xarajatlari hajmi, zaxiralar, asosiy vositalar va boshqalar) inflyatsiya bilan aloqadorlikda narx o‘sishini e’tiborga olmoq zarur. Ushbu omilning ta’sirini xolislantirish uchun taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlar bir xil narxda ifodalanadi.
Misol uchun, yalpi mahsulotlar chiqarish taqqoslanuvchanligini ta’minlash uchun uning hisobot va bazis davrlardagi natura hajmi bazis davr narxlarida ifodalanadi:
_I q _{= е} q₁p_0
е q₀ p₀
bu yerda: q₁ va q₀ – i – ko‘rinishdagi mahsulotlarning mos ravishda hisobot va bazis davrlardagi ishlab chiqarishning miqdor hajmi;
p₀ – i – ko‘rinishdagi mahsulotlarning bazis davrdagi narxi.
Bizning misolimizda (3.11-jadval) haqiqatdagi yalpi mahsulotlar chiqarishning o‘sishi quyidagiga teng:

_DYaM q ₌ 1060 -
⁹⁷⁰ ґ 100 = 9, 3%.

970
Agar u turli qiymatli baholashni e’tiborga olmay aniqlansa, u holda o‘sishning orttirma ko‘rsatkichini olamiz:

DYaM _pq
= 1154 -
⁹⁷⁰ ґ 100 = 19%.

970


Mahsulot ishlab chiqarish hajmi

3.11-jadval

	O‘tgan davr			Hisobot davr				Hisobot davri uchun bazis davr narxlarida ishlab chiqarish hajmi
	miqdor, dona	narx, so‘m	summa, ming so‘m		miqdor, dona	narx, so‘m	summa, ming so‘m		miqdor, dona	narxi, so‘m	summa, ming so‘m
A	10 000	27,25	272,5		12 000	30	360		12000	27,25	327
B	5000	37,50	187,5		6000	39	234		6000	37,50	225
D	20000	25,50	510,0		20000	28	560		20000	25,50	510
va b.
Jami	–	–	970,0				1154,0				1060,0

Korxonaning faoliyat ko‘lamidagi o‘zgarishlar tufayli ko‘plab ko‘rsatkichlar o‘zaro taqqoslanmas bo‘lishi mumkin. Misol uchun, agar hisobot yili mahsulot ishlab chiqarish xarajati summasini bazis davrdagi mazkur ko‘rsatkich (∑q₀b₀+a₀) bilan taqqoslasak, u holda ushbu ko‘rsatkichlarning farqlanishi nafaqat mahsulotlar tannarxi darajasining o‘zgarishi bilan, balki hajmidagi mahsulot ishlab chiqarish miqdori o‘zgarishlari bilan ham shartlangan bo‘ladi. Xarajatlarni taqqoslanuvchan

ko‘rinishga olib kelish uchun hajmli omillar ta’sirini xolislantirish zarur. Buning uchun bazis davr xarajatlarining o‘zgaruvchan summasini hisobot davrida haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga qayta hisoblash va shundan so‘ng buni hisobot davr xarajatlari summasi bilan taqqoslash zarur (3.12-jadval):

3.12-jadval

Mahsulot hajmiga o‘zgaruvchan xarajatlar ta’sirini neytrallash

Mahsulotlar turi	Mahsulotlar birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar, ming so‘m		Hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarishning haqiqatdagi hajmi, dona	Hisobot davri haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar summasi, mln so‘m
	b0	b1	q1	q1 b0	q1 b1
A	25	22	12000	300	264
B	33	30	6000	198	180
Jami	–	–	–	498	444

Doimiy xarajat summasi: o‘tgan davr –300 mln so‘m;
hisobot davri – 320 mln so‘m.

I _b =
^{е q1b1 + a1} ; (444 + 320) ґ 100 / (498 + 300)
= 95, 7%

_е q₁b₀ + a₀
bu yerda: b – i- ko‘rinishdagi mahsulotlar birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar;
a – mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘lmagan, lekin o‘rganilayotgan davrlar uchun mahsulot ishlab chiqarishga tegishli doimiy xarajatlar.