1-mavzu: “Iqtisodiy siyosatga kirish” fanining nazariy asoslari

1-mavzu: “Iqtisodiy siyosatga kirish” fanining nazariy asoslari

1.1. “Iqtisodiy siyosatga kirish” faning maqsad va vazifalari, iqtisodiy siyosatning tarkibiy jihatlari
1.2. Siyosiy iqtisod iqtisodiy siyosatning asosi sifatida
1.3. Iqtisodiy siyosatning nazariy asoslarini shakllantirish
1.4. Iqtisodiy siyosatning tipologiyasi

1.1. “Iqtisodiy siyosatga kirish” faning maqsad va vazifalari, iqtisodiy siyosatning tarkibiy jihatlari
Iqtisodiy siyosat muayyan nazariy qarashlarga asoslanadi, muayyan iqtisodiy tushunchalardan foydalanadi. Iqtisodiy nazariya iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish uchun zaruriy asosdir. Iqtisodiy nazariya ijobiy funktsiyani bajaradi va real iqtisodiyotda "nima" va "nima uchun" degan savollarga javob beradi. Iqtisodiy siyosat birinchi navbatda me'yoriy funktsiyani bajaradi va iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning muayyan maqsadlariga erishish uchun "nima qilish kerakligi" to'g'risida qaror qabul qiladi. Iqtisodiy siyosat bu savolga iqtisodiy nazariya vositalaridan foydalanmasdan javob bera olmaydi. Iqtisodiy siyosatning shakllanishiga iqtisodiy nazariyaning ma'lum sohalari (klassik, keynschilik, neoliberal va neokonservativ yo'nalish) ta'sir ko'rsatadi. Iqtisodiy siyosat orqali iqtisodiy nazariyaning amaliy mohiyati amalga oshiriladi.
Iqtisodiy siyosat - bu xalq xo'jaligida sodir bo'layotgan iqtisodiy jarayonlarga ta'sir ko'rsatish maqsadida maxsus ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar tizimi. Uning asosiy maqsadi bu jarayonlarga ma'lum bir rivojlanish yo'nalishini berishdir.
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish zarurati bozorning cheklanganligi va kamchiliklari bilan bog'liq. Nazariy va amaliyotda bozor mexanizmi quyidagi hollarda ishlamaydi:
-ijtimoiy mahsulotlarni ishlab chiqarish;
- tashqi ta'sirlar muammosi /mahsulot ishlab chiqarish atrof-muhitning ifloslanishiga olib kelganda va bozor mexanizmi oqibatlarga jamoatchilik nuqtai nazaridan baho bermasa/;
- resurslarni noto'g'ri, samarasiz taqsimlash muammosi;
- nomukammal raqobat va monopoliyaga moyillik.
Iqtisodiy siyosatning asosiy subyekti davlatdir. Har bir xo’jalik faoliyati sub’ekti (uy xo’jaliklari, sug’urta kompaniyalari, tijorat banklari, xalqaro korporatsiyalar, hududlar) o’z vakolatlari va imkoniyatlari doirasida o’z iqtisodiy siyosatini olib boradi. Davlat iqtisodiy siyosati va alohida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning iqtisodiy siyosati umumiy iqtisodiy siyosatni tashkil qiladi.
Iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, tashqi iqtisodiy va boshqa muammolarning jiddiyligi davlat tomonidan iqtisodiyotning alohida qismlarini va umuman iqtisodiyotni o'zgartirish bilan bog'liq holda qabul qilingan muayyan dasturlarga aylantiriladi. Bozor iqtisodiyotining turli modellarida iqtisodiy siyosatning bozor mexanizmlarini qiyosiy tahlil qilish quyidagi elementlarni ajratib ko'rsatish imkonini beradi: tartibga solish ob'ektlari, tartibga solishning iqtisodiy usullari, tartibga solishning iqtisodiy bo'lmagan vositalari. Iqtisodiy siyosat, qoida tariqasida, jamiyatning ko'p va xilma-xil manfaatlari o'rtasidagi ma'lum bir kelishuvni aks ettiradi.
Davlatning iqtisodiy siyosati - bu iqtisodiy jarayonlarning borishini tartibga solish, ularga ta'sir ko'rsatish yoki natijalarini bevosita oldindan belgilashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy siyosatni belgilashda bir nechta asosiy qoidalarni yodda tutish kerak.
Iqtisodiy siyosatga ikki omil ta'sir qiladi: bir tomondan, iqtisodiy vaziyatning o'zgarishi, ikkinchi tomondan, iqtisodiy tafakkurning o'zgarishi. Ikkala moment ham bir-biri bilan bog'liq, lekin ayni paytda ular nisbatan mustaqillikka ega. Jamiyat rivojlanishi bilan iqtisodiy tafakkur muqarrar ravishda o'zgaradi, chunki odamlarning haqiqiy va yolg'on qadriyatlar haqidagi g'oyalari har xil bo'ladi. Shu munosabat bilan, hatto an'anaviy vazifalarni ham ko'pincha yangi pozitsiyalardan hal qilish maqsadga muvofiqdir.
Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqilgan amaliyot shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy siyosatning samarasi ma'lum bir mamlakatda mavjud bo'lgan voqelikka (siyosiy kuchlar, mamlakatning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish-texnik salohiyati, ishlab chiqarish-texnikaviy salohiyati, ijtimoiy tuzilmaning holati, milliy va mahalliy boshqaruvning institutsional tartibi) kuchliroq e'tibor qaratilayotganda yuqori bo'ladi.
Iqtisodiy siyosat hokimiyatning siyosiy yo'nalishini qo'llab-quvvatlashning hal qiluvchi vositasidir. Davlatning bozor iqtisodiyotiga aralashuvi tamoyili, odatda, bozor mexanizmining buzila boshlagan chegarasi bilan chegaralanadi. Ko'pgina iqtisodchilar ushbu muammo bilan qiziqdilar. Biz iqtisodiyotni har tomonlama davlat tomonidan tartibga solish tarafdori bo'lganlar bilan mashhurmiz. Ammo shuni bilishingiz kerakki, boshqa maktablar ham borki, ular iqtisodiy liberalizm pozitsiyasida turib, davlat o'z harakatlarida cheklanishi kerak deb hisoblaydi. Bozor shubhasiz ustuvorlikka ega bo'lishi kerak.
Iqtisodiyot nazariyasi doirasida davlatning roli va uning iqtisodiyotning boshqa sub'ektlari bilan o'zaro munosabatlariga bag'ishlangan mustaqil bo'lim asta-sekin shakllandi. Amaliy ahamiyati - davlat tomonidan tartibga solishni amalga oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar majmuasini aks ettiradi.
Ilmiy tadqiqotning vazifasi milliy iqtisodiyotning eng samarali rivojlanishini shakllantirishga qaratilgan motivlar, harakatlar, chora-tadbirlarni tizimli va ob'ektiv o'rganishdir. Ilmiy yondashuv, masalan, iqtisodiy modellar va prognozlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy siyosatning muhim ilmiy vazifasi ham mamlakatda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, xususan, davlatning vazifasi faqat “chegaraviy shart-sharoitlarni” yaratish ekanligini anglash, uning doirasida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zlari ratsional yechimlarni topa olishlari kerak.
Iqtisodiy siyosatda umumiy iqtisodiy va amaliy tomonni ham ajratib ko'rsatish mumkin. Tartibga solishning umumiqtisodiy yondashuvi (makroiqtisodiy muvozanatni saqlash) amaliy ishlanmalar uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Bularga, masalan, davlat xizmatchilarining mehnatiga haq to'lash bo'yicha aniq loyihalarni yaratish, maktablar, universitetlar qurish va boshqalar kiradi.
Institutsional va tarmoq tasniflash mezonlaridan foydalanganda, shuningdek, davlat faoliyatining agrar, sanoat, tashqi iqtisodiy, transport va ijtimoiy sohalarini ajratib ko'rsatish qabul qilingan.
Funktsional yo'nalishiga qarab iqtisodiy siyosatning bozor, tarkibiy, narx, valyuta, kredit va moliyaviy variantlarini belgilash mumkin. Aytilganlarni sarhisob qilar ekanmiz, iqtisodiy siyosat ko‘p qirrali hodisa bo‘lib, qator parametrlarni qamrab olishini ta’kidlaymiz. Ushbu toifani to'liq o'zlashtirish uchun o'zaro bog'liq bo'lgan barcha tarkibiy qismlarning yig'indisini: sub'ektlar (ushbu siyosatni amalga oshiruvchi), uning maqsadlari, ularni amalga oshirish mexanizmlari va nihoyat, davlat tomonidan tartibga solish choralari yo'nalishlarini aniq va vizual tarzda tasavvur qilish kerak (1-rasm).