1-mavzu: Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining asosiy tushunchalari, fanning maqsadi, vazifalari

4. Monteskye va Jan Jak Russoning siyosiy-huquqiy qarashlari


T abiiy huquq nazariyasining rivojlanishiga fransuz faylasufi ma’rifatparvar siyosiy mutafakkir va huquqshunos Sharl Lui Monteyske (1689-1775) katta hissa qo’shdi. Monteyske asarlari ichida uning «Qonunlar ruhi» asari alohida o’rin egallaydi. Bu asarda bayon qilingan ta’limot burjua dunyosining siyosiy-huquqiy fikr tarixi va davlat muassasalarining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Uning siyosiy-huquqiy qarashlari «Rimliklarning shuhrati va inqirozining sabablari to’g’risida mulohazalar» va 1748 yilda yozib tugallangan «Qonunlarning ruhi to’g’risida» nomli fundamental asarlarida o’z ifodasini topgan.
Uning huquqiy tadqiqotlarining bosh mavzusi – pozitiv qonunlardir. Monteske boshqa fransuz ma’rifatparvarlari kabi jamiyatda shaxs erkinligini ta’minlashda qonunlarning roliga katta ahamiyat beradi. Qonunchilik va qonunlar mazmunini yoritishda Monteske ularni turli xil omillar bilan bog’liq holda o’rganadi. Uning fikricha, qonunlar yaratilishida va ularning mazmunini belgilashda boshqaruv shakli, din, urf-odat va an’analar, iqlim, mamlakatning geografik joylashuvi kabilar muhim o’rin tutadi.
Monteyske talqiniga muvofiq, davlat insonlar ehtiyojlarining mahsulidir. Jamiyat hukumatsiz mavjud bo’la olmaydi. Alohida kuchlarning birlashishi natijasida fuqarolik holati vujudga keladi. Fuqarolik holati esa siyosiy holatning, ya’ni davlatning paydo bo’lishi va fuqarolar uchun umumiy qonunlarning qabul qilinishida asos bo’lib xizmat qiladi.
Monteyske boshqaruv shakllarini uchga bo’ladi: respublika, monarxiya va despotiya. Respublikada oliy hokimiyat butun xalq (demokratiya) yoki uning ma’lum bir qismi (aristokratiya) qo’lida yig’ilgan bo’ladi. Monarxiya, bir kishining belgilangan qonunlar doirasida boshqaruvidir. Despotiyada, ya’ni istibdod tuzumi sharoitida har qanday qonunlar inkor etiladi va shaxs o’z zo’ravonligi va irodasiga asoslanib davlatni boshqaradi. Har bir boshqaruv shakli o’ziga xos tamoyillarga ega. Tamoyil ma’lum siyosiy tuzumga xos bo’lib, jamiyatda insonlar his-tuyg’ulari mexanizmini harakatga keltiradi. Ushbu tamoyil respublikada – ezgu ish (sahovat), monarxiyada – or-nomus, despotiyada – qo’rquv sanaladi.