1-мавзу: халқаро менежмент фанининг назарий асослари

1.4.1-расм. “Бостон матрицаси”

Юқори ўнг катакчада жойлашган товарлар ёки хизматлар сотув ҳажми ўсишининг бозор ўртача кўрсаткичидан юқорилиги билан ифодаланади, бироқ уларнинг сотувдаги ҳажми асосий рақобатчиникидан пастроқ. Уларни “савол белгилари” ёки ўзича сайр қилувчи “ёввойи мушуклар” деб номлашади. Бу товарлар ёки хизматлар сотилишининг ўсиш суръатлари анча юқори, лекин рақобатчининг жуда кучлилиги сабабли компания ўз рақобатбардошлик даражасини сақлаб қолишни истаса, бу товарлар ёки хизматларнинг истеъмол хусусиятларини такомиллаштиришга ва сифатини оширишга йирик капитал қўйилмаларни йўналтиришга мажбур бўлади. Айни вақтнинг ўзида бу товарлар ёки хизматларнинг умумий сотувлар ҳажмидаги улушининг нисбатан камлиги сабабли, улар катта фойда келтирмайди, лекин пулларни ҳазм қилиб юборади, натижада уларни сотишдан қоладиган соф фойда юқори эмас. Бунда энг маъқул йўл – уларнинг “юлдузлар” тоифасига ўтишига эришиш ҳисобланади.

Пастки ўнг катакчада шундай товарлар ёки хизматлар жойлашганки, уларни сотиш ҳажми бозордаги ўртача кўрсаткичдан камроқ ўсади, уларнинг сотувдаги улуши эса асосий рақобатчиникидан кўра пастроқ. Шунинг учун уларни “итлар” деб атайдилар. Уларга 20:80 қоидаси тааллуқли бўлиб, унинг моҳияти фойданинг 20 фоизини берувчи ушбу товарлар ёки хизматлар халқаро менежерларнинг 80 фоиз вақтини олади. Бу товарлар ёки хизматларнинг ишлаб чиқарилишини сақлаб туриш катта инвестициялар билан боғлиқ бўлиб, компания улардан фақат зарар кўради. Жаҳон бозорига янги товар ёки хизмат билан чиқиш “Бостон матрицаси” схемаси бўйича “савол белгисидан” бошланади, чунки тез ривожланаётган бозорлар учун товарлар ёки хизматларнинг ассортиментини тўғри танлаш тақозо этилади.
Қулай бозор конъюнктурасида товарлар ёки хизматлар асосий истеъмолчиларнинг талабларига жавоб берган вақтдагина рақобатбардош бўлади, уларнинг сотувлар ҳажми ўсади, бозордаги улуши асосий рақибга қараганда юқори ва улар “юлдузлар” квадратига ўтади.
Ушбу турдаги товарлар ёки хизматларга талаб етуклик босқичига етганда, сотиш ҳажмининг ўсиш суръатлари қисқаради, бу товарлар ёки хизматлар “соғин сигирлар” квадратига ўтади, компанияга катта фойда келтиради. Харидорлар жаҳон бозорида янги, янада жозибалироқ товарларни учратганда, аввалги товарлар ёки хизматлар “соғин сигирлар” квадратидан “итлар” квадратига ўтади ва халқаро компаниянинг сотиш тизимидан олиб ташланади.
Бостон матрицасининг тузилиши глобал менежерга жорий вазиятни ва қабул қилувчи мамлакатдаги хорижий филиал ишлаб чиқараётган товарлар ёки хизматларни жаҳон бозорида сотиш истиқболларини аниқ кўриш ва баҳолаш имкониятини беради.
Матрица менежерга жаҳон бозорида сотиш жараёнида рақобатбардошлигини кўтариш учун зарур бўлган биринчи навбатдаги товарлар ёки хизматларни танлашга кўмаклашади. Бундан ташқари, халқаро менежер “Бостон матрицаси” асосида ТМК тизими фирмаларининг куч-қувватларини жаҳон бозорида товарлар ёки хизматларнинг рақобатбардошлигини оширишга ва халқаро компаниянинг молиявий ресурсларини унинг хорижий филиаллари ўртасида тўғри тақсимлашга йўналтириш вазифасини ҳал қилиши мумкин.
Халқаро менежернинг хорижий фаолияти муваффақиятининг асосий омилларидан бири қабул қилувчи мамлакат қонунларини билиш ва уларга риоя этиш ҳисобланади. ХХ асрнинг охирги ўн йилликларида кўпчилик давлатларнинг миллий қонунчилигида ва халқаро ташкилотларнинг конвенцияларида рақобатга муносабат нуқтайи назаридан чекловчи ишга доир амалиёт шакллари етказиб берувчилар ва харидорлар ўртасида бозорларни тақсимлаш, баҳоларни ўрнатиш, экспортерларнинг дискриминацион (камситувчи) баҳолар ва тижорат шартларидан фойдаланиши, савдо шеригининг ишлаб чиқаришга ва рақобатлашаётган товарларни сотишга нисбатан чекловларнинг қабул қилинишига асосланган товар етказиб бериш, “юклама” билан етказиб бериш ва бошқалар қораланади.

1 Кемпбел Д., Стоунхаус Д., Хьюстон Б. Стратегический менеджмент. –М., 2003. C. 92-95.