1-mavzu. Fanning predmeti, maqsadi, vazifasi va rivojlanish tendensiyalari

1.2. Fanning asosiy bo‘limlari
Har bir odam butun ongli umri davomida o‘zini o‘rab turgan olam sirlarini, xususan, tabiat hodisalari, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa voqeliklarni bilishni istaydi. Bu insonning biologik va ijtimoiy mohiyatida mujassamlashgan ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Ushbu ehtiyojlar cheksiz, ularni qondiradigan bilim va resurslar esa cheklangan. Aniqrog‘i, ajdodlarimizdan irsiyat orqali o‘tgan, ta’lim-tarbiya va hayot saboqlaridan olgan bilimlarimizning chegarasi ma’lum, bilmaganlarimizning cheki-chegarasi yo‘q. CHeksiz ehtiyojlarni esa cheklangan bilim va imkoniyatlar bilan qondirib bo‘lmaydi. Bu aksioma (postulat), isbot talab qilmaydi!
SHunday ekan, bilimlarimizni to‘xtovsiz boyitib, o‘z ijtimoiy maqomimiz bilan el-yurt orasida e’tirof etilishimiz, hurmat-e’tibor qozonishimiz (ijtimoy ehtiyoj), o‘zimizni va oilamizni moddiy ta’minlashimiz (moddiy, biologik ehtiyoj) hamda butun jamiyatga nafimiz tegadigan bo‘lishimiz lozim. Buning yagona yo‘li ilm va izlanishdir!
Ushbu xayrli va sermashaqqat yo‘lning debochasida, avvalo, mavzuga oid tushunchalar ustida biroz chuqurroq fikr yuritishimiz va asosli tahlil natijalariga tayanishimiz lozim. Xususan, ulardan eng muhimlarining etimologik jihatlari va lug‘aviy mazmuniga batafsilroq to‘xtalsak. O‘zbek tilining 5 jildlik izohli lug‘atida ushbu atamalarga quyidagicha ta’riflar berilgan:
«Ilm (arabcha ﻋﻠﻢ - bilim, fan, nazariya) o‘qish-o‘rganish va tadqiqot, tahlil etish bilan erishiladigan bilim; ko‘nikma, ma’lumot».
Agar so‘zning etimologik asosiga tayanadigan bo‘lsak, ilm - bu o‘qib o‘rganish, fikr yuritish va tahlil qilish jarayoni. Demak, inson butun ongli umri davomida o‘qishi, o‘rganishi, tadqiq va tahlil qilishi lozim.
«Fan tushunchasi esa (arabcha eudshs - san’at, mahorat; erkin kasb; ilm, bilim; tarmoq) Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda o‘zi erishgan natijalar bilan atrof - muhitga ta’sir ko‘rsatuvchi bilimlar tizimi».
Ikkinchi ta’rifdan quyidagi tayanch iboralarni ajratib ko‘rsatamiz: tabiat, jamiyat, taraqqiyot, qonuniyat, bilimlar tizimi.
Mazkur manbada «tabiat» tushunchasi [ shin’y – borliq; tabiiy hislat; odatiylik] «butun mavjudotni o‘z ichiga olgan olam, borliq» deb izohlangan.
«Jamiyat» tushunchasi arab etimologiyasiga mansub bo‘lib, [ gmkg’ – yig‘ilish; uyushma; guruh] tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida moddiy boyliklar yaratishning muayyan usullari va muayyan ishlab chiqarish munosabatlari bilan xarakterlanadigan ijtimoiy munosabatlar majmui.
«Taraqqiyot» tushunchasi esa (arabcha – ﺗﻄﻮs) aynan tarjimasi – «yuksalish, olg‘a harakatlanish, rivojlanish, o‘sish» degan ma’nolarni bildiradi. SHuningdek, «rivojlanishning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga yo‘nalgan shakli, uning yuksalishi» deb ham izohlangan.