1-мавзу: фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли режа

6-МАВЗУ: ФАЛСАФАНИНГ МЕТОД, ҚОНУН ВА КАТЕГОРИЯЛАРИ

РЕЖА:
1.Фалсафа тарихида ривожланиш ҳақидаги қарашлар эволюцияси.
2.Қонун тушунчаси. Фалсафанинг асосий қонунлари.
3. Категория тушунчаси ва уларнинг турлари.


Мавзунинг таянч иборалари Ўзгариш, ҳаракат, ўзаро алоқадорлик, тараққиёт;энг умумий, умумий ва хусусий алоқадорлик, диалектика, детерминизм, индетерминизм, синергетика; қонун, боғланиш, категория, сифат, миқдор, меъёр, инкор, ворислик, зиддият, синергетика.
Оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг ҳаракати, ўзгариши, бир ҳолат-дан иккинчи ҳолатга ўтиб туриши, ривожланиши, улар ўртасидаги алоқадорлик ва ўзаро таъсир каби масалалар қадимдан мутафаккир-лар, олимлар, файласуфлар ўртасида турли баҳс, мунозара, торти-шувларга сабаб бўлган. Чунки улар тўғрисида аниқ билимга эга бўлмасдан туриб, олам ва унинг тараққиёти, ривожланиш манбаи, ҳаракатлантирувчи кучлари тўғрисида ҳамда, энг асосийси, келажак ҳақида илмий тасаввурга эга бўлиш қийин. Атрофимиздаги жамики нарса-ҳодисалар, яъни энг майда зарра-чалардан тортиб то Ер, Қуёш, Коинотгача барчаси, шу жумладан, кишилик жамияти ҳам доимо ҳаракат, ўзгариш ва ривожланишда-дир. Улар ўртасида абадий ўзаро боғлиқлик, ўзаро таъсир ва алоқа-дорлик мавжуд. Оламда ўз-ўзидан, тасодифий равишда ҳеч қандай ҳаракат ҳам, ўзгариш ҳам юз бермайди. Биз нарса ва ҳодисаларнинг ҳаракати, ўзга-Боғланиш турлари ўзгариши ва ривожланишига улар ўртасидаги боғланиш ва алоқадорлик, таъсир ва акс таъсир асос бўлади, деймиз. Албатта, оламдаги ҳар қандай боғланиш ҳам ривожланишга сабаб бўлавермайди. Чунки бу боғланишларнинг кўлами, моҳияти, таъсир кучи ва доираси турлича. Боғланишлар-нинг ана шу хусусиятларига қараб, зарурий ва тасодифий, ички ва ташқи, бевосита ва билвосита, муҳим ва муҳим булмаган ва ҳоказо боғланишларга ажратиш мумкин.Шунингдек, оламда бошқа воқеа ёки ҳодисалардан алоҳида, улар билан боғлиқ, ўзаро алоқадорликда ва таъсирда булмаган бирорта ҳам воқеа ёки ҳодиса мавжуд эмас. Демак, ўзаро боғланиш ва таъсир натижасида нарса-ҳодисаларда ўзгариш содир бўлади. Лекин барча ўзгаришни ҳар доим ҳам бирданига, яққол сезиш мумкин эмас.Чунки оламнинг намоён бўлиши турли даражада бўлганлиги сабабли ўзгаришлар ҳам турличадир.Масалан, янги туғилган чақалоқнинг бир ҳафта, бир ой, ярим йил мобайнидаги ўзгаришини, яъни улғайишини ёки бўлмаса, табиатдаги қиш фаслидан баҳор фаслига ўтишдаги ўзгаришларни оддий куз билан яққол сезиш мумкин. Лекин бирон жонсиз предмет, масалан, Ер қаъри-даги ички жараёнларни маълум даврдан кейин сезиш мумкин. Ана шу сабабдан ҳам одамлар зилзилалар, вулқонлар отилиши каби офатлар қаришсида лол, гоҳида эса ғафлатда қолиб келмоқдалар. Яъни, ташқи факторлар (инсон фаолияти, ёруғлик, иссиқлик, намлик, атмосфера босими) натижасида рўй берган ўзгаришларни кўз кўради, қулоқ эши-тади. Хуллас, улар осон англаб олинади, очиқ-ойдин намоён булади, улардаги ўзаро боғлиқликни ҳам осон кўриш, илғаш мумкин. Ана шундай осон кўриш ва илғаш мумкин бўлган, очиқ-ойдин рўй берадиган воқеа, ҳодиса, натижага нисбатан “зоҳирийлик ” тушунчаси, моҳия-тини илғаш қийин бўлган ва мураккаб ички сабаблар натижасида кечадиган жараёнлар ва ўзгаришларга нисбатан “ботинийлик” тушунчаси қўлланилади. Ўрта асрларда, айниқса, тасаввуф фалсафасида бу икки тушунчага алоҳида эътибор берилган.“Ҳаракат ’’тушунчаси “Борлиқ фалсафаси ”мавзуида ёритилган-лиги сабабли, бу ерда унинг қуйидаги қисқа таърифи билан чекланамиз: ҳаракат деб оламдаги ҳар қандай ўзгаришга айтилади. Ривожланиш тушунчаси эса қуйидан юқорига, оддийдан мураккабга томон илгари-лаб борувчи ҳаракатни ифодалайди. Лекин бу жараён гоҳ тўғри чизиқ-ли, гоҳ аста-секин кенгайиб борадиган спиралсимон шаклдаги ҳара-катдан иборат бўлиши мумкин. Бунда доимий бир томонга, масалан, вақтнинг ўтмишдан келажакка томон ўтиши ҳам, лекин маконда воқеа ва ҳодисаларнин такрорланиши, замонда орқага қайтиитар ҳам содир бўлиб туради. Баъзида тараққиётнинг маълум бир босқичида олдинги боси бўтилган давр такрорлангандек бўлади, аммо бу илгаригидан фарқ қиладиган,бошқачароқ тарздаги такрорланишдир. Ҳеч қачон бир хил тонг отмайди, деб бежиз айтмайдилар. Ҳолбу-ки, ҳар куни тонгда ўша қуёш чиқади, ўша тоғу тошларни, боғу биёбонларни, биз яшаётган заминни ёритади. Одамлар ҳам, иш ва ташвишлар ҳам ҳамон ўша-ўшадек. Кимдир ишга шоишди, кимдир ўқишга, кимдир яна илгариги кундвк бекорчиликдан зерикади... Аммо дунё ўзгармадими шу бир куннинг ичида ? Унда минглаб болалар туғил-мадими, сон-саноқсиз жараёнлар рўй бериб, Ер сайёрасининг турли бурчакларидан бошқа жойларга қанчадан-қанча ахборотлар тарқа-тилмадими ? Она замин ўз ўқи ва Куёш атрофида айланишини давом эттирмадими ? Буларнинг барчаси бир куну тунда рўй берган ботиний ва зоҳирий ўзгариишарнинг намоён бўлишидир.Дунёнинг мавжудлиги ана шундай ботиний Қонун тУшУнчаси ва зоҳирий ўзгаришларнинг абадий такрор-ланиб туришидан иборатдир. Бу такрорланишлар эса ўз моҳияти ва хусусиятларини сақлаб қолганликларидан қонун ва қонунияттуси-ни олган., Масалан, биз Ньютон томонидан кашф этилган бутун олам тор-тишиш қонунини ўрганганимизда ана шундай ҳолни идрок этган-миз. Бу қонуннинг асосий моҳияти бутун оламдаги нарсаларнинг бир-бири билан алоқадорлиги тамойилининг доимий такрорлани-ши, ҳар сония ва ҳар дақиқада бу ҳолатнинг содир бўлиб туришини исботлайди. Хўш, қонун ўзи нима? У киши ва умуман, жамият ҳаётида қандай аҳамиятга эга? Қонунни билмасдан, ўрганмасдан туриб яшаш мумкинми? Қонун тушунчаси кундалик ҳаётимизда нисбатан тез-тез ишлатиб туриладиган тушунчадир. Хусусан, физика ёки кимё қонунлари деймиз, табиат қонуни ёки бўлмаса, иқтисодий қонун-лар, юридик қонунлар ва ҳ. к. Бозор иқтисодиётига ўтиш тамойил­ ларининг учинчиси ҳам қонун тўғрисида бўлиб, унда барча соҳада қонуннинг устуворлиги таъминланиши таъкидланади. Юқоридаги-ларни бирлаштириб турадиган, барчаси учун қам умумий бўлган хосса, хусусиятлар борми? »Энг аввало, шуни айтиш керакки, оламдаги барча нарса — табиат, жамият ва инсон тараққиёти маълум қонунлар асосида амалга ошади. Фанларнинг (ижтимоий, гуманитар, табиий ва ҳ. к.) асосий вазифаси ҳар бир соҳа бўйича тадқиқот ўтказиб, қонунларни кашф килиш ёки уларнинг амал килиш хусусиятларини ўрганиш ва очиб беришдан иборат., Қанча кўп қонун кашф қилинса, тараққиёт шунча тез бўлади. Тараққиёт қонунларини билмасдан туриб, ривожланишга эришиш қийин. Яқин ўтмишда иқтисодиётнинг ўзига хос қонунларини писанд қилмай, турли хил съезд, пленум, конференция қарорлари асосида экспериментлар ўтказиб, барча учун фаровон ҳаёт — коммунизм жамиятини барпо қилмоқчи бўлишганини ва бундай сиёсат қандай оқибатларга олиб келгани барчага маълум. Ҳозир мустакил Ўзбекистон барча ривожланган мамлакатлар сингари ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган демократик давлат, фуқаролик жамияти барпо қилиш йўлидан бор- демоқда. Бунда умумбашарий қонунлар ва мамлакатимизнинг ўзига хос хусусиятлари эътиборга олинган.
Қонун нисбатан барқарор, такрорланиб турувчи боғланишларни (муносабатларни) ифодалайди, яъни бир сафар юз бериб, иккинчи сафар юз бермайдиган боғланишларни қонун қамраб олмайди.

Тараққиёт, унинг манбаи, диалектика каби тушунчаларга бугунги фан, ижтимоий ҳаёт тажрибалари асосида ёндашилаётганлигининг сабаби равшан. Диалектика ўрнига синергетика (илмий тадқиқотларнинг фанлараро йўналиши ҳақидаги метод)ни қўйиш, қарама-қаршиликларнинг кураши ҳақидаги таълимот ўрнига уларнинг уйғунлиги, революция ўрнига эволюция, диалектика ўрнига муросасозлик фалсафасини қўйиш тенденциялари кўзга ташланади. Бу таклифларда жон бор эканлигини таъкидлаш билан бирга, ҳар қандай таълимотлар қоришмасини фалсафа ўрнига тиқиштириш фалсафанинг минг йилларни ўз ичига олган бой тажрибасидан, муаммоларидан воз кечишга олиб келмаслигини ҳам эсдан чиқармаслик керак.

Биз мазкур мавзуни ёритишда ўзгариш, ҳаракат, тараққиёт, боғланиш тушунчалари мазмунини билиб олиш лозим.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, оламдаги нарса-ҳодисалар энг кичик заррачалардан тортиб, то осмон жисмларигача, оддий организмлардан тортиб, то инсон жамиятига қадар доимо ўзгариш, ҳаракат ва ривожланиш жараёнларини бошидан кечириб туради, улар ўртасида абадий ўзаро алоқадорлик, ўзаро таъсир, ўзаро боғлиқлик амал қилади. Теварак-атрофимизда ҳеч қачон бирор-бир ҳодиса ўзгаришсиз, ҳаракатсиз воқе бўлмайди. Шундай экан ўзгариш ҳаракат, ўзаро боғланиш, тараққиёт чегараларининг қисқача фалсафий маъносини тушуниб олишимиз керак. «Ҳаракат» тушунчаси кундалик мулоқотда оламда юз берадиган ҳар қандай ўзгариш маъносини билдиради. Бу - жисмнинг маконда ўрин алмашиниши деганидир. Фалсафий тилда эса механик ҳаракат аталиб, унинг энг оддий шаклидир. Олдинги Маърузаларимизда қайд этилганидек, ҳаракатнинг бир қадар мураккаб шакллари (физик, химик, биологик, ижтимоий ва б.) ҳам мавжуд. Ҳаракатнинг барча шакллари ўзаро боғлангандир. Чунончи, оддий механик ҳаракатни олиб кўрайлик. У оддий қисмларнинг бир-бирига ўтиши, электромагнит ва гравитацион майдонларнинг ўзаро таъсири, микрооламдаги кучли ва кучсиз ўзаро таъсирларнинг кенг миқёсдаги жараёнлари билан белгиланади. Ҳаракат шакллари бир-бирига ўтиб туради, ҳаракат ҳеч қачон мутлоқ сукунат ҳолатида бўлмайди, бинобарин, сукунатнинг ўзи ҳам ҳаракатдир, шундай ҳаракатки, бунда нарса-ҳодисаларнинг сифат кўриниши ўзини сақлаб туради, уларнинг шакли ва макондаги ўрни эса бузилмайди, бироқ муайян ўзгаришларни бошидан кечиради.Кўринадики, ҳаракат, бир томондан, моддий жисмлар, шунингдек уларни ташкил этадиган элементлар ўртасидаги алоқадорликнинг натижаси, иккинчи томондан, улардаги ўзгаришлар тарзидир. Ўзгаришлар макондаги оддий силжишдан тортиб, мураккаб ижтимоий ривожланишларгача такомиллашиб боради.
Юқоридаги фикрларга чуқурроқ эътибор берилса, ўзгариш, ҳаракат жараёнлари нарса-ҳодисалар ўртасида юз берадиган ўзаро алоқадорлик, ўзаро боғланишсиз амал қила олмаслигига ишонч ҳосил қиламиз. Айтиш мумкинки, нарса-ҳодисаларнинг ўзгариши, ҳаракати ва ривожланишига улар ўртасидаги боғланиш ва алоқадорлик, таъсир ва акс таъсир сабаб бўлади. Бироқ ҳар қандай боғланиш ҳам ривожланишга олиб кела бермайди. Бунинг сабаби шундаки, улар моҳияти, таъсир кўлами ва доираси жиҳатидан ранг-баранг бўлиб, зарурий ва тасодифий, ички ва ташқи, бевосита ва билвосита, муҳим ва муҳим бўлмаган турларга бўлинади. Шу маънода оламда бошқа нарса-ҳодисалардан алоҳида, улар билан боғланмаган, ўзаро алоқадорликда ва таъсирда бўлмаган воқеа-ҳодиса мавжуд эмас¹.