1-мавзу: фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли режа

Аквиналик Фома
Схоластикани тизимга солишда доминиканлар Орденининг вакили Аквиналик Фома (1225-1274) муҳим ҳисса қўшди. У ўзига мақсад қилиб христианлик ақидаларини ақлга мувофиқ равишда ишлаб чиқишга бел боғлади. Арасту шундай асосни яратган эдики, унга таянган Фома христианлик тушунчаси бўлган ғоявийлик ва моддийлик нисбатини аввалдан берилган шакл қоидаси (тартиб қоидаси) билан беқарор ва тўла барқарор бўлмаган модда қоидаси (борлиқнинг энг заиф кўриниши) ўртасидаги нисбатни қоидага айлантирди. Якка кўринишдаги ҳодисалар дунёси, Аквиналик Фома нуқтаи назарича шаклнинг биринчи қоидаси ва модданинг қўшилишидан туғилади. Инсоннинг руҳи эса, шакл ташкил қилувчи қоида бўлиб, ўзининг якка тарзда намоён бўлишини фақат бадан билан қўшилган ҳолатдагина қўлга киритади.
Ушбу хулосавий қоида христианлик схоластикасининг энг кескин масалаларидан бирини муросасизлик жиҳатдан якунлади. Шаклланаётган христианлик, схоластика каби, идеалистик тизим бўлиб, ўзининг моддага бўлган муносабатини талқин қилишда чуқур ташвишда эди, негаки Худонинг учинчи кўриниши бўлган Исо Масиҳ, инсон сиймосида намоён бўлган эди, яъни ўзида ҳам илоҳий (ғоявий), ва ҳам инсоний (моддий-жисмий) табиатни бирлаштирган эди. Илоҳийлик ва инсонийликнинг қўшилиши ёлғон борлиқ сифатида моддани тўла инкор этишга, уни «ҳеч нима» (уни «ҳеч нимадан» яратилганлигини ақида талаб қилар эди) деб эълон қилишга имкон бермас эди. Шунинг учун Аквиналик Фома томонидан моддани «борлиқнинг энг заиф кўриниши» сифатида талқин қилиниши черков томонидан вужудга келган услубий ва мантиқий боши берк кўчадан чиқиш сифатида қабул қилинди. Натижада модда схоластикада тобелик ҳолатида бўлса ҳам, қисман мавжуд бўлиш ҳуқуқини қўлга киритди.

Реализм ва номинализм
Ғоявийлик ва моддийлик ҳақидаги энг кескин баҳс реалистлар (лот. realis–ҳақиқий, ашёвий) ва номиналистлар (лот. nomen–исм, ном) ўртасидаги машҳур мунозарада намоён бўлди. Гап универсалий (лот. - умумий) умумий ёки тур деб аталган тушунчаларининг табиати ҳақида борар эди. Реалистлар (Иоанн Скотт Эригуна, Кентерберийлик Ансельм, Аквиналик Фома) Арастунинг умумийлик ягоналик билан боғлиқ равишда мавжуд бўлиб, унинг шаклидир деган қоидасига асосланадилар. Аквиналик Фомада универсалийлар уч хил кўринишда мавжуд эдилар: «ашёларгача» илоҳий ақлда; «ашёларнинг ўзида» уларнинг моҳияти сифатида; ва «ашёлардан сўнг» абстракт фикрлаш натижаси сифатида инсон ақлида. Бундай Ҳукм юритиш фалсафа тарихида «умумий» фақат ашёлардан ташқарида мавжуд бўлади деган «ўта кескин реализм» дан фарқли ўлароқ, «мўътадил реализм» номини олди. Ўта кескин реализм ўзининг илдизлари билан Афлотун таълимотига бориб тақалар эди ва ўзининг идеалистик схоластикага яқин бўлиб кўринишга қарамасдан черков томонидан айнан шунинг учун қабул қилина олмас эдики, модда христианлик томонидан Исо Масиҳнинг икки табиатидан бири сифатида оқланган эди.
Номиналистлар эса (Росцелин, Пьер Абеляр) «умумий» нинг объектив мавжудлигини рад этиб, универсалийлар фақат тафаккурдагина мавжуд деб ҳисоблар эдилар. Улар умумийнинг борлигини фақат муайян якка ашёлардагина эмас, балки уни «ашёларгача» ҳам мавжудлигини рад этар эдилар ва бу эса модданинг олдин келишлиги ҳақидаги шиорни қабул қилиш билан баробар эди. Росцелин фикрича, универсалийлар фақат ашёларнинг исмларидир. Фақат якка олинган нарсалар мавжуддир. Росцелин ва бошқаларнинг номиналистик қарашлари черков томонидан маҳкум этилди.
Уйғониш даври илк буржуазия инқилобларининг ғоявий ва маданий тараққиётининг тарихий жараёни сифатида ифодаланади. Европа мамлакатларида XII-XIII асрлардаёқ саноат, савдо-сотиқ, денгизда юриш ривожи ва ҳарбий ишнинг ўсиши кузатилади. Ўрта асрларнинг илоҳиётчилиги билан курашда биринчи ўринга инсонпарварлик ва инсон мақомини улуғлаш (антропоцентризм) қўйилди. Ердаги дунёвий ишларга нафрат билан қараш ўрнига инсоннинг ижодий қобилияти, ақли, бахт-саодатга интилишини тан олиш қўйилади. Инсонпарварлик ғояларини амалга ошириш ўтмишдаги ютуқларни ўзлаштиришни тақозо этар эди, шунинг учун қадимги давр фалсафий бойлигини эгаллашга интилиш бошланди. Уйғониш бу энг аввало қадимги даврда яратилган асарларни озодона англаш бўлиб, тайёр ва ўзгармайдиган ҳақиқатлардан юз ўгиришдир. Қадимги давр файласуфлари гап текизиб бўлмайдиган обруманд одамлардан кўра, кўпроқ иттифоқдош шахслар сифатида қабул қилина бошладилар. Олимлар ва файласуфлар энди ёпиқ мактабларнинг вакиллари сифатида эмас, балки алоҳида олинган тадқиқотчилар сифатида намоён бўла бошладилар. Воқейлик кўпроқ ҳисобга олинадиган бўлиб, диққат-эътибор амалий аҳамият ва фойда келтирадиган масалаларга қаратиладиган бўлди. Ақлни схоластикадан қутилтириш бошланди ва фақат мантиқий муаммолардан кўра дунё ва инсонни табиий - илмий тушунишга ўгирилинди.
Николай Кузанский (1401-1464) таълимотида инсон билимининг куч-қудрати таъкидланди; инсоннинг ўзи ижодий ақлий фаолиятининг («инсон унинг ақлидир») воситасида қандайдир худога ўхшаш эканлигига ишора қилинди. Кузанскийнинг фаолиятида диалектика унсурларини ҳам топиш мумкин.
Инсон мақомини юқори кўтариш ғояси Пико делла Мирандола (1463-1494) ижодида асосий ўрин тутади. Инсон танлаш эркинлигига эга ва бу уни коинотга боғлаб қўймайди ва ижодий қобилиятини ўз-ўзича намоён қила олишлигини таъкидлайди.
Николай Коперникнинг (1473-1543) «Самовий доираларнинг айланиши ҳақида» асари астрономияда инқилоб ясади, негаки, қуйидагиларни ўз ичига олган гелиоцентризм системасини таъкидлади: 1. Ер Коинот марказида ҳаракатсиз равишда мавжуд бўлмасдан, балки ўз ўқи атрофида айланади; 2. Ер Қуёш атрофида айланади. Коперникнинг гелиоцентрик назарияси фалсафа тараққиётига сезиларли таъсир кўрсатди, аммо адашишлардан ҳам ҳоли эмас эди: биринчидан, Коперник дунёнинг охири бор деган ҳукмрон ақидага қўшилар эди, ва, иккинчидан, Ерни Коинотнинг маркази бўлиш имтиёзидан маҳрум қилиб, шундай марказни Қуёшга нисбатан сақлади.
Машҳур «Тажрибалар» асарининг муаллифи Мишел Монтеннинг (1533-1592) скептицизми доимий ижодий изланишлар ва тиниб - тинчмаслик ақлнинг рамзи эди. Унинг фикрича, инсон тафаккури доимий равишда табиатнинг табиий қонунларини билиш асосида мукаммаллашиб бориши лозим.
Уйғониш даври пантеизмининг энг йирик вакили Джордано Бруно (1548-1600) эди. Қарама-қаршиликларнинг бир-бирига ўхшашлиги ҳақидаги диалектик ғояни таъкидлаган ҳолда, Бруно фалсафий билимларнинг мақсади Худо эмас, балки табиат деб ҳисоблаб, шу билан бирга коинотда табиатнинг ва дунёларнинг чексизлиги ҳақидаги тахминларни ифодалаб берди.
Мумтоз механиканинг тамал тошини қўйган, тажрибавий-назарий табиатшуносликнинг асосчиларидан бири Г.Галилей (1564-1642) эди. Унинг фикрича, билиш соҳасида икки усулдан, яъни таҳлил (анализ) ва синтездан фойдаланиб, табиат ҳодисаларини ҳиссий қабул қилишдан уларни назарий тушунишгача бориб етмоқ лозим. Шу тарзда ҳақиқий билим таҳлилий ва синтетик, ҳиссий ва абстрактлик бирлигида ягоналигида ўз ифодасини топмоғи лозим.
Уйғониш даврида шаклланган ғоялар кишиларни дунё ва ундаги инсон мақомига бўлган қарашларини ўзгартириб юборди ва бу билан кейинги фан ва фалсафа хусусиятида чуқур из қолдирди
Уйғониш даври фалсафаси фалсафий мушоҳада юритишнинг мазмуни ва усулига янги йўллар қидириш билан белгиланади. Тажрибага асосланган билимлар ривожи схоластик усулни воқей дунёга қаратилган янги тарздаги усул билан алмаштиришни тақозо қилар эди. Фалсафий тафаккурнинг янги усулини янги замон фалсафаси сифатида ифодалаш мумкин. Тахминан XVI асрнинг охири – XVII асрнинг биринчи ярмида иқтисодий ривожланишнинг маркази аста-секин Англия, Нидерландия ва, қисман, Францияга кўча бошлади. Энг кўп даражада ишлаб чиқилган фанлар математика ва механика бўлиб қолди. Мутафаккирлар айнан механикани бутун дунёвий борлиқ сирларини очиб берадиган калит деб тушундилар. Ньютоннинг кашфиётлари дунёни ўраб турган ҳодисаларнинг механик сабабий боғланишда эканлиги ҳақидаги тасаввурларни мустаҳкамлади. Ньютон қарашларида механик сабабият чуқур математик асосларга эга эканлигини топди. Шу билан бирга, механика ҳаракатни қабул қилса ҳам, тараққиётни рад этади, шунинг учун ҳам ўша давр олим ва файласуфларининг фикрлаш тарзи кўпроқ метафизик эди.