1-mavzu. Falsafa fanining asosiy maqsadi va bo‘lg‘usi pedagoglarga o‘qitilishining nazariy-amaliy ahamiyati. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari Reja

Qadimgi  Hindistonda  falsafiy  maktablar.

  Hindistonda  falsafagacha  bo‘lgan  fikrlar 

uchta  manbada  mujassamlashgan:  Vedalar,  Maxobxorat,  Bxagadvita.    XX  asrda  yashab  ijod 

etgan hind faylasufi Aurobindo Gxoshning ta’kidlashicha, “Maxobxorot”-yakka,  indivudual ong 

emas, milliy ong ijodi,  xalqning o‘zi to‘g‘risida yozgan poemasidir”

2

, - degan edi. Qadimgi hind 

falsafasi shakllanish davri to‘rtga bo‘linadi. 

1.Vedalar  davri  (er.avv.1500  –  600  y.).  Bu  davr  oriylarning  joylashishi  va  ular 

madaniyatining  yoyilishi, “o‘rmondagi universitetlar”ning paydo bo‘lishi davri.  

2.Epik  davr  (er.avv.  600-  200y.)  –  ilk  upanishaddan  darshanlar  yoki  falsafiy 

sistemalargacha bo‘lgan davr. Bu davrda buddizm, jaynizm va boshqa ko‘plab diniy ta’limotlar 

paydo bo‘ladi. 

3.  Sutra  davri  (er.avv.  200  y.-  eramizning  ikkinchi  asri  boshlarigacha)  –qisqa  va 

umumlashgan falsafiy ta’limotlar davri.  

4. Sxolastik davr (eramizning ikkinchi asridan boshlanadi). U mohiyatan avvalgi davrga 

o‘xshab ketadi. 

Vedalar  eramizgacha  uchinchi  ming  yillikda  yig‘ila  boshlagan.  Vedalar  jami  4  ta: 

Rigvedalar– gimnlar to‘plami, Samavedalar – (“Saman” qo‘shiqlar to‘plami), Yajurveda – (yajus 

qurbon  qilish  formulasi,  qurbon  qilishning  formulalari  to‘plami,  Atxarvaveda  (Atxarvak 

afsonaviy  koxin  nomi)  –  magiya  va  qasamlar  to‘plami.  Har  bir  veda  adabiyoti  samxitlardan, 

ya’ni matnlardan tashkil topgan. Xususan Rigvedalar 1028 gimndan tashkil  

Vedalar  davrida  dastlabki  ilmiy  tasavvurlar,  xususan,  geometrik  o‘lchamlar,  arifmetik 

hisoblar, xususan o‘nlik sanoq sistemasiga oid fikrlar mavjud bo‘lgan. Ilk upanishad davridayoq 

                                                             

2

 И

қ

тибос 

қ

уйидаги манба бўйича: Нижников С.А. История философии. Курс лекций. –М.: Экзамен, 2004-

С.29. 

Бу ҳақда қаранг: Шарипов М, Антик фалсафа.Ўқув қулланма, 2017 йил. 

---

vujudga  kelgan  ilmiy  bilim  kurtaklari  mifologik  dunyoqarashdan  keyingi  hind  falsafasining 

ikkinchi ma’naviy manbai bo‘lib xizmat qilgan. 

Upanishad 

(atrofida  o‘tirish)  -  ustoz  oyog‘i  oldida  o‘tirib  bilim  olishni  bildiradi.  Bu 

upanishadga  mansub  asarlarda  ko‘rsatmalar,  o‘gitlar  ko‘pligidan  dalolat  beradi.  Ayni  paytda, 

upanishadalarda  shoh  saroyidagi  disputlar,  suhbatlar  o‘z  aksini  topgan.  Upanishadlar  soni  200 

tadan ko‘proq. Ulardan ba’zilari she’r, boshqalari proza, uchinchi bir turlari aralash ko‘rinishda 

bitilgan. Upanishadlar  ikki  yarim  ming  yildan ko‘proq vaqt davomida  yaratilgan (eramizgacha 

ikkinchi  ming  yillik  oxiridan  boshlab  eramizning  ikkinchi  ming  yillari  o‘rtalarigacha). 

Upanishadlar  mualliflari  yashirilgan,  lekin  unda  real  shaxslar,  xususan,  braxmanlar  va  bilimli 

kshatriylar harakati sezilib turadi.  

Upanishadlarda ongning to‘rt holati ajratilib, tavsiflanadi: uyg‘oqlik, uyqu, chuqur uyqu 

(tushsiz)  va  sof  ong-

turiya

.  Upanishadlarda  “hayot  nafasi”  tushunchasi  (

pranlar

)  muhim  o‘rin 

tutadi.  Asta-sekin  jonning  ko‘chib  yurishi  konsepsiyasi  (

sansara)

,  o‘tmishdagi  xulq-atvor, 

amallar  uchun  javob  berish  (

karma

)  to‘g‘risida  qarashlar  shakllana  boradi.  Taqdirni  aynan 

karmaning belgilashi aytib o‘tiladi. Insonning xulq-atvorini, axloq qonunini 

dxarma

 

belgilaydi. 

Hind  falsafiy  sistemalarini

 

odatda  veda  g‘oyalari,

 

an’analariga  bo‘lgan  munosabatiga 

ko‘ra ikki guruhga: 

astika 

va

 nastika

ga ajratiladi. Astikaga vedalar avtoritetini e’tirof etadigan, 

ortodoksal,  mumtoz  sistemalar  –  vedanta,  nyaya,  vaysheshika,  yoga,  mimansa  va  sankxyalar 

mansub. Vedalar avtoritetini tan olmaydigan ta’limotlar qatoriga lokayata, buddizm va jaynizm 

kiradi.