1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Internet – International network - xalqaro tarmoq ma’nosini anglatadi

Veb sayt – biror bir sohaga, faoliyatga, voqea va xodisaga bag’ishlangan ma’lumotlarni o’zida jamlagan Internet sahifalar majmui.

Internet provayder – Internet tarmog’i xizmatlaridan foydalanishni ta’minlab beruvchi yuridik shaxs.

Elektron pochta – Internet tarmog’i orqali tezkor ma’lumotlar va xabarlar almashish tizimi.

Chat – Internet tarmog’i orqali tezkor muloqotni yozishuv asosida tashkil qilish xizmati

Forum – Internet tarmog’i orqali turli toifadagi masalalarni o’zaro muhokama qilish tizimi

Internet konferenstiya – Internet tarmog’i xizmatlari orqali turli anjumanlarni tashkil etish

• 
  Trafik - bu Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma’lumotlar oqimi hajmi.
  
• 
  Internet manzil (URL) – Internet tarmog’ida joylashtirilgan axborot resurslarining murojaat manzillari.
  

Internet bilan bog’lanishni asosan internet provayderlar yordamida amalga oshiriladi.

• 
  Internet provayderlar–quyidagi Internet xizmatlarini foydalanuchilarga taqdim etadi:
  
  • 
    Internet resurslaridan foydalanish
    
  • 
    Elektron pochta xizmati
    
  • 
    Shaxsiy veb saytlarni Internetga joylashtirish
    
  • 
    Veb uzellar uchun manzillarni joriy qilish
    
  • 
    Internet orqali audio va videokonferenstiyalar tashkil etish
    
  • 
    Internet qidiruv tizimlaridan foydalanish
    

Internet o’yinlar, madaniy xordiq, radio va televideni


Internet servisi va texnologiyalar. Oldiniga Internetga formal aniklik kiritamiz, u 1995 yili 24 oktyabrda axborot tarmoklar buyicha (Federal Networking Consoul) Federal Sovet tomonidan berilgan.
Internet - global axborot tizimi bulib, uning kismlari mantikan bir - biri bilan Internet Rgotosol (1R) protokolda yoki uning keyingi kengaytmalarida tashkil topgan ajoyib manzil oraligi asosida joylashgan va u Transmission Control Protocol/ Internet Protocol protokollar kompleksi bilan yoki ularning kengaytmalari, boshka № - kushma protokollar yoki yukori darajali kommunikastion servisni ta’minlab beruvchi, foydalanuvchi aloka boglab turadi.
Uylaymizki, bunday ta’rif tayorlanmagan foydalanuvchiga kam tushuncha beradi. Shuning uchun uning ma’nosini kiskacha tushuntirib utamiz.
Internet -yagona adresatlar tizimi va bu tarmoklar xamkorligining yagona protokoli asosida kompyuter tarmoklarining birlashmasidir. Internetning keng tarkalgani va jadal rivojlanishi aynan shu xususiyat bilan tushuntiriladi, chunki u uz konun - koidalari asosida kurilgan xar bir tarmokning xamkorligini ta’minlab beradi.
Internet asosida mijoz -server texnologiyasi yotadi va bu tarmokda foydalanuvchilarni ikki asosiy kategoriyalarga ajratish mumkin: jismoniy shaxslar va tashkilotlar. Mijoz sifatida katnashuvchi tarmoklar va tashkilotlar bevosita Internetda mijoz - server kismini, ularni axborot tuldirishini tashkil etib, shuni sotish bilan shugullanadilar.
Internet realizastiyasining asosini Internet texnologiyalari tashkil kiladi. Ulardan kuyidagi baza darajalarini ajratib kursatish mumkin:

• 
  tarmok kurilmasi, ularning dasturiy ta’minoti, aloka kanallari darajasida tarmok kurish texnologiyalari;
  
• 
  tarmok kurish protokollari, I navbatda TSRLR irotokollar kompleksi va ularni kengaytirish;
  
• 
  serverlarning va mijoz stanstiyalarining dasturiy ta’minoti, yukori darajadagi servisni bevosita kullab- kuvvatlovchilar va sotuvchilar.
  

Internetga kirish Internet xizmatlari provayderi deyiluvchi tashkilotlar tomonidan (Internet Servise Provider ISP) tashkil kildi va foydalanuvchi uyda yoki ofisda model ishlatib tashkilotning lokal tarmogiga ulanishi mumkin. Internet xizmatlari provayderiga ulanish va elektron tijoratdan foydalanish uchun oddiy telefon liniyalari, rakamli aloka liniyalari, televideniyani kabelli tarmoklari, radio aloka kanallari, yuldosh alokaei va boshkalardan foydalanish mumkin. Odatda provayder bir yoki bir necha magietral kanallarga yoki Internet tarmogida aeoeiy axborot uzatish tizimini tashkil kiluvchi katta tarmoklarga ulanadi.
Internet eerviei deganda, Internetdan foydalanuvchiga kursatiluvchi, yukorida aytib utilgan bazali texnologiyalarga aeoelangan xizmatlar tushuniladi. Serviening axborot tashkil etuvchiei xar xil manbalar, ya’ni bu kitob, moliyaviy bozorlardan axborot, yangiliklar, raemlar, kinolardan parchalar va x.k. bulishi mumkin. Informastion foydalanuvchining Internetga ulanishidan aeoeiy maksadin tashkil etadi.
Internet tomonidan kureatiladigan eervieni ikki aeoeiy kategoriyaga ajratish mumkin:

• 
  ajratilgan servis - bu guruxning aeoeiy belgiei shuki, talab va olingan axborot oraeida vakt davomiyligi borligi.
  
• 
  tugri ulanadigan servis shu bilan xarakterlanadiki, talab kilingan axborot xozirgi aloka eeaneida kaytib keladi. Agar ma’lumot oluvchiga tez reakstiya zarur bulsa, unda bu servis interaktiv xarakterga ega.
  

Internet eervielariga misol kilib, elektron pochtani, telekonferenstiyalarni, BTR - fayllar uzatish, IRQ "Butun Dunyo Urgimchak Turi", WWWlarni aytish mumkin. X,ozirgi vaktda elektron tijoratda foydalanuvchi aeoeiy servis ueullari elektron pochta va WWW xisoblanadi. Elektron pochta (E - MaP) xozirda eng kup tarkalgan interiet servis turi ajratib kuyilgan servis turiga kiradi. Foydalanuvchi ma’lumotni kabul kiluvchi kompyuter adreeini kursatib junatadi. Axborot almashinuv vakti urtacha bir necha minutni tashkil etadi. Elektron pochtada axborot almashinuvi arzimagan narxda turadi va u maeofaga boglik emae. Elektron pochtaning aeoeiy afzalligi uning oddiyligi (eoddaligi), arzonligi va univerealligidadir.
World Wide (WWW) tugri ulanuvchi servis bulib, Web servis bilan interaktiv mulokotni ta’minlaydi. Bu Internetdagi eng zamonaviy, kulay va istikbolli xizmat bulib, u mijoz -server arxitekturaeining afzalliklarini tulik amalga oshiradi. Bu servis giperepektor tushunchalariga aeoelangan va axborot almashinuvida NTTR protokoli (Nureg Text Transfert RgoShso^dan foydalaniladi.
WWW tarkibida kupgina eerverlar mavjud bulib, mijoz talabiga karab gippermediya dokumentini kaytaradi, unda xar bir element boshka dokumentga yuborilishi mumkin. WWW ning daeturiy voeitalari turli xildagi Internet xizmatlari uchun universal bulishi mumkin, WWW axborot tizimning uzi esa ularga nisbatan integrastiya funkstiyasini bajaradi. Rivojlanish darajasi buyicha Internet texnologiyalari turli narsalarga muljallangan tarmoklar kurilishiga ishlatiladi. Jumladan, intranet va ekstranet keng tarkalmokda.
Internet WWW va Internet texnologiyalari asosida kurilgan kompyuter tarmoki, lekin intranetdan farkli ularok, u fakat tarmok tashkil kilingan tashkilotlardan foydalanuvchilarga tegishli. ;akikatda bu aloxida olingan tashkilot ichidagi Internet. Intranetning asosiy afzalligi shundaki, u tashkilotning an’anaviy mijoz - server arxitekturasining lokal tarmogi afzalligi bilan Internet texnologiyalari afzalliklarini birlashtirish imkonini beradi.
Ekstranet - Web - serverga begonalar kirishidan ximoyalangan xolda korxona keltirib beruvchilar, iste’molchilar va axborotdan birgalikda foydalanuvchi xamkorlar bilan aloka urnatadilar. Ekstranet anik elektron tijorat muxiti tuzilishining umumiy tendenstiyasini realizastiya kiladi, bunda u geografik joylashishiga, vaktga, muammo echimining tadbirkorlik faoliyatiga yunaltirilganligiga boglik emas.
Internetda axborot xavfsizligi. Internet texnologiyalarining kerakli elementi bulib, aypiksa, elektron tijorat tizimi kurish muxitidan foydalanish nuktai nazaridan karasak, ma’lumotni sankstiyalanmagan kirishdan ximoyalash texnologiyalari xisoblanadi. Bu texnologiyalarning asosiy kurinishiga shifrlash, rakamli kul kuyish va rakamli sertifikat kiradi.
Shifrlash. >iyin texnik anikliklarga berilmasdan, shuni aytish mumkinki shifrlash bu matnni shunday uzgartirishki, undan keyin matnni fakat kayta uzgartirish yoki shifr kalitini bilsagika ochnb buladi. Shifrlashning simmetrik va nosimmetrik usullari bor. Birinchi bulib an’anaviy va tayyorlanmagan foydalanuvchiga tushunarli bulgan xolat yagona kalit ishlatiladi, bunda kalit xam, yuboruvchi xam ma’lumot adresatida buladi. Lekin Internetda ishlashda bu usul bir kator kamchiliklarga ega. Bugungi kunda Internetda shifrlashning asosiy usuli ochik kalitli nosimmetrik shifrlash xisoblanadi. Bu usulda xar bir foydalanuvchining ikkita kaliti buladi - ochik (ommaviy) va yopik (shaxsiy). Ommaviy kalit bilan shifrlangan axborotni, fakat shaxsiy kalit bilan shifrni ochish mumkin yoki aksincha. Ommaviy kalit axborot almashinuvchi xamma korrespondentlarga aytiladi, shaxsiy kod sir saklanadi.
Yopik kalit bilan shifrlash texnologiyasi yukori darajali ximoyani ta’minlab bersa xam, u kup kidiruv resurslarini talab kiladi, uzun axborotlarni uzatishda ancha sekin ishlaydi. Shuning uchun ma’lumotlarning operativ almashinuvi zarur bulsa, shunday usul kullashadiki, unda simmetrik va nosimmetrik shifrlashlarning birgalikda ishlatish imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Mijoz va server urtasida ximoyalangan aloka bulgan tashkilotda kupincha seansli kalit usuliga asoslangan SSL (Secure Socket Layer) protokolidan foydalaniladi. Bunda server tomonidan tasodifon shifrlanishining simmetrik kaliti generastiya kiladi. U mijozga simmetrik bulmagan ochik kalit yordamida uzatiladi.
Rakamli imzo. Shifrlash Internetdan uzatilayotgan ma’lumotlarni begonalardan ximoyalashga yordam beradi. Lekin tranzakstiyada ikkinchi ishtirok etayotgan shaxs aynan usha ekanligiga amin bulishi kerak. Biznesda buyurtmachi shaxsining asosiy identifikatori bulib uni imzosi xisoblanadi. Elektron tijoratda an’anaviy imzoning elektron ekvivalenti rakamli imzo ishlatiladi. Uning yordamida oldi -sotdi shartnomasi usha konkret yuridik yoki jismoniy shaxs bilan tuzilganligini isbotlash mumkin. Oddiy misol keltiramiz. Ikki sherik Internet orkali shartnoma tuzishmokchi, deb tasavvur kilaylik. Oldin ular ochik kalitlar bilan almashinadi. Keyin tomonlardan biri shartnoma tuzadi, uning sherigining ochik kaliti bilan shifrlaydi va uzining yopik kaliti bilan shifrlangan shaxsiy kulsini kuyadi. Ikki tomon shartnoma matnini uzining shaxsiy kaliti bilan shifrlab ochadi, imzoni esa sherigining ochik kaliti bilan keyin uzining yopik kaliti bilan shifrlangan imzosini kuyib sherigiga kaytarib yuboradi.
Rakamli imzo deganda fakat familiyasi yoki tashkilot nomini tushunish mumkin emas. Rakamli imzolarning maxsus generastiya usullari bulib, ular fakatgina tranzakstiya anik shaxs tomonidan utkazilganini emas, balki ma’lumot uzatilish vaktida unga ziyon etkazilmagani, almashtirilmaganligini kafolatlaydi.
Elektron sertifikatlar. Bu Internetda ma’lumot saklashni ximoyalashni amalga oshirish usullaridan biri. Elektrbn sertifikastiyaning ma’nosi shuki, ochik kalit yoki elektron imzolar maxsus mas’ul shunga muljallangan sertifikastiya markazi tomonidan ” tasdiklanishi kerak ”. Sertifikatdan foydalana turib, shifrlash kaliti rostdan xam uning egasiga tegishli ekanligiga amin bulish mumkin.
Elektron tijorat muxitida Internetning afzalliklari.
Elektron tijorat dunyosida nashr etilayotgan statistik ma’lumotlar sanokli yillar ichida kupgina tashkilotlarniig tijorat faoliyatida muxim urin tutgan global Internet elektron bozorining urni ortib borayotganini kursatmokda. Albatta, bugungi kunda Internet orkali tuzilgan shartnomalar xajmi unchalik katta bulmasa xam, Internetda elektron tijorat umumjaxon iktisodiyotida asosiy omillardan biri xisoblanadi. Asosiy vazifasi ma’lumotni etkazib berish bulgan an’anaviy telekommunikastiya vositalariga teskari xolda Internet fakatgina ma’lumot etkazib berish emas, balki undan muximrok global virtual bozor xisoblanadi.
Internetda elektron bozorning mavjudligi Internetda tovar va xizmatlarga interaktiv tulovni amalga oshiradigan tulov tizimlarining realizastiya kilish imkoniyatlari bilan boglik.