1-Mavzu: Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

8-MAVZU: TUPROQ RESURSLARINI MUHOFAZA QILISH 
Reja: 
1. Tuproqlarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. 2.
Insonning tuproqlarga ta'siri.
3. Tuproq eroziyasi va uning turlari.
4. Tuproqlarni sho'rlanish, botqoqlanish, ifloslanish va 
cho'llanishdan saqlash. 
5. O"zbekiston tuproqlari va ulardan foydalanishning ekologik 
muammolari. 
Tayanch so
’
zlar: 
Gums, gorizont, ona jins, mikroelement, eroziya, tabiiy 
eroziya, antropogen eroziya, suv eroziyasi, shamol eroziyasi, 
agrotexnik, pestisidlar. 
Unumdorlik xususiyatiga ega bo
’
lgan yer yuzasining ustki 
g'ovak qatlami tuproq deyiladi. Tuproqlarning tabiatdagi va 
jamiyat hayotidagi roli g'oyat beqiyosdir. Tuproq organizmlar uchun 
hayot muhiti, ozuqa manbai hisoblanadi, moddalarning kichik 

---

biologik va katta geologik aylanma harakatida muhim rol o'ynaydi. 
Tuproq qattiq, suyuq, va gazsimon komponentlardan iborat bo
’
lib, 
iqlim, tog' jinslari, o"simliklar va hayvonlar, mikroorganizmlarning 
o'zaro murakkab ta'siri natijasida hosil bo
’
ladi. 1 gramm tuproqda 
milliondan ortiq sodda hayvonlar va tuban o" simliklar uchraydi. 
Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Tuzilishiga 
ko
’
ra tuproqda 3 asosiy qatlam ajratiladi: 
A-eng ustki gumus (chirindi)li qatlam; B-yuqori qatlamdan mineral 
va organik birikmalar to'planadigan qatlam. C-tuproq vujudga 
keladigan ona jins qatlami. Tuproqning har bir gorizonti organik va 
mineral birikmalar aralashmasidan iborat. Tuproq tarixiy tarkib 
topgan murakkab, mustaqil tabiiy jism bo
’
lib, o'zgaruvchan 
dinamik hosiladir. Yer yuzi turli qobiqlari o'rtasidagi aloqadorlik 
tuproq orqali amalga oshadi. Tuproq tabiiy landshaftlarning asosi 
hisoblanadi. Biosferada bajaradigan faoliyatiga qarab tuproqni 
organik hayot zanjirining eng muhim halqasi, deb yuritsa bo"ladi. 
Tuproqda u yoki bu mikroelementlar etishmasligi yoki optiqchaligi 
organizmlarning rivojlanishi va insonning sog'lig'iga bevosita ta'sir 
ko
’
rsatadi; Tuproq kasallik tarqatadigan ko
’
plab mikroorganizmlar 
uchun zarur hayot muhiti hisoblanadi. Tuproqda sil, vabo, o'lat, 
ichterlama, burutsellioz va boshqa kasalliklarning qo'zgatuvchilari 
bo'lishi mumkin. Biosferada tuproqning eng muhim roli 
shundaki, barcha organizmlarning qoldiqlari tuproqda parchalanadi 
va yana mineral birikmalarga aylanadi, Tuproq qatlamisiz yer yuzida 
hayotni tasavvur ham qilib bo'lmaydi. 
Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar 
hayotidagi ahamiyati keskin oshib ketgan. Inson o'zi uchun zarur 
bo
’
lgan barcha oziq mahsulotlari va ko
’
plab boshqa vositalarni bevosita 
yoki bilvosita tuproqdan oladi. Yer yuzidagi hozirgi mavjud tuproq 
qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli o'zgargan. 
Insoniyat tarixi davomida 2 mlrd. dan ortiq unumdor tuproqli yerlar 
yaroqsiz holga keltirilgan. Har yili sayyoramizdagi qishloq xo'jaligi 
uchun yaroqli yerlar maydoni sho'r bosishi, emirilishi natijasida 5-7 
mln.gektarga kamaymoqda. Tuproqlarga inson ta'si-rining kuchayishi 
sug'oriladigan dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan 
bog"liq. Sug'oriladigan (obikor) dehqonchilik Movarounnahrda ham 
qariyib 5 ming yillik tarixga ega. Yer yuzida dehqonichilik 

---

maqsadlarida ishlatiladigan yerlar mavjud yerlar hududining 10 
foizini tashkil qiladi va dunyo aholisi jon boshiga 0,5 ga dan to'g"ri 
keladi. Yer yuzi tuproq qatlamining hozirgi holati birinchi navbatda 
kishilik jamiyatining faoliyati bilan belgilanadi. Inson tuproqlarga ijobiy 
va salbiy ta'sir ko'rsatadi. Inson tuproqlarning hosildorligini oshirishi, 
yerlarning holatini yaxshilashi mumkin. Shuning bilan birga shahar 
qurilishi, atrof muhitning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga 
javob bermasligi natijasida tuproqlar bevosita yo'q qilinishi, yaroqsiz 
holga kelishi, emirilishi mumkin. Hozirgi kunda tuproqlar 
maydonining kamayishi uning tiklanishidan minglab marta tezroq, 
amalga oshmoqda. 
Tabiatda shamol va suv ta'sirida tuproqlarning emirilishi yoki 
eroziyasi kuzatiladi. Inson faoliyati natijasida tezlashgan suv va shamol 
eroziyasi amalga oshadi. Antropogen eroziya tuproq resurslaridan 
noto'g"ri foydalanishning oqibati bo'lib, uning asosiy sabablari 
o'rmon va to'qaylarni qirqib yuborish, yaylovlarda chorva mollarini 
boqish normasiga amal qilmaslik, dehqonchilik yuritishning noto'g"ri 
metodlaridan foydalanish va boshqalardir. Turli ma'lumotlarga ko
’
ra 
har kuni yer yuzida eroziya natijasida 3500 gektar unumdor tuproqli 
yerlar ishdan chiqadi. Suv eroziyasi ko
’
proq, tog' oldi va tog'li 
rayonlarda, shamol eroziyasi tekisliklarda kuzatiladi. Chang 
bo'ronlari natijasida bir necha soat ichida tuproqning 25 
santimetrgacha bo'lgan qatlamini shamol butunlay uchirib ketganligi 
haqida malumotlar mavjud. 
Eroziya jarayonlarining oldini olish va unga qarshi kurashish 
uchun ko'plab chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Bularga 
o
’
simliklar qoplamini tiklash, agrotexnik tadbirlarni to
’
g^ri olib 
borish, yashil himoya qalqonlarini bunyod qilish, gidrotexnik 
tadbirlarni rejali o'tkazish va boshqalar kiradi. Sug'oriladigan
dehqonchilik rayonlarida tuproqlarning sho'rlanishi asosiy
ekologik muammolardan hisoblanadi. Tuproqlarning sho'rlanishi 
sug'orishni noto'g'ri olib borganda yer osti suvlari sathining 
ko
’
tarilishi natijasida ro'y beradi. Birlamchi va ikkilamchi sho'rlanish 
kuzatiladi. Ikkilamchi sho'rlanishda suv kappilyarlar orqali ko
’
tarilib 
tuzi tuproqda qoladi yoki ortiqcha sug'orish natijasida yer osti suvlari 
erigan tuzlar bilan sho'rlanadi. Ikkilamchi sho'rlanish ko
’
proq zarar
etkazadi. Tuproqlarning sho'rlanishi Osiyo, Amerika va

---

Afrikaning ko
’
pchilik mamlakatlarida kuzatiladi. Sho'rlanishning
oldini olish uchun zovurlar o'tkaziladi, yerlarning sho'ri yuviladi.
Tuproqlarning botqoqlanishi asosan namlik ko
’
p joylarda
kuzatiladi. Suv omborlari atrofida ham botqoqlangan uchastkalar 
vujudga keladi. Botqoqlarni quritish uchun maxsus melioratsiya
tadbirlari o'tkaziladi. Tuproqlarni ifloslanishdan saqlash muhim 
ahamiyatga ega. qishloq xo'jaligini kimyolashtirish tuproqlarning
turli kimyoviy birikmalar bilan ifloslanishini kuchaytirib yuboradi. 
Mineral o'g'itlar to'g"ri tanlanmasa va me'yorida ishlatilmasa 
tuproqning holati o'zgaradi, unumdorlik xususiyati buziladi. 
Ayniqsa, zararkunandalarga qarshi, begona o'tlarga va o
’
simlik 
kasalliklariga chora sifatida keng foydlaniladngan pestisidlar 
gerbisidlar, insektisidlar, defolliantlarni me'yoridan ortiq ishlatish 
tuproqga juda salbiy ta'sir ko
’
rsatadi. Pestitsidlar tuproqdagi 
foydali mikroorganizmlarni nobud qiladi va chirindining 
kamayishiga olib keladi. Masalan, DDT pestisidi ishlatilganidan 15
yil keyin ham tuproq tarkibida uning hali mavjudligi 
aniqlangan. Pestisidlar oziq zanjiri orqali o'tib, inson sog'lig'iga ham 
zarar etkazadi. Hozirgi kunda olimlar qisqa vaqt ta'sir etib sung 
parchalanib ketadigan biosidlar ustida ishlamoqdalar. Tuproqlar 
sanoat 
korxonalari, 
transport 
chiqindilari, 
kommunal-maishiy 
chiqindilar bilan ham ifloslanadi. Kimyo va metallurgiya korxonalari, 
tog' kon sanoati chiqindilari tuproqlarni ayniqsa kuchli ifloslaydi va 
ishdan chiqaradi. Tuproqda simob, qo
’
rg'oshin, ftor va boshqa o'ta 
zaharli birikmalar to'planadi. Bu o
’
simliklarga salbiy ta'sir ko
’
rsatadi, 
bazilari nobud boladi va insonlarda turli xavfli kasalliklarni keltirib 
chiqaradi. Tuproqlarni maxsus tadbirlar o'tkazib tozalash qiyin. 
Shuning uchun tuproqlarni ifloslanishidan saqlash tadbirlari o'z 
vaqtida o'tkazilishi va qonuniy nazorat o'rnatilishi kerak. Qupg'oqchil 
yerlarda cho'lga aylanish jarayonlarinining oldini olish muhim 
ahamitga ega. Harakatchan qumlarning yo'lini to'sish yashil 
qalqonlar bunyod qilish tuproqlarni saqlab qoladi. Tuproq qatlamining 
turli yo'llar bilan nest-nobud qilinishi muammosi ham mavjud. 
Shahar va yo'l qurilishi natijasida unumdor tuproqlar nobud qilinadi. 
Yer osti boyliklarini qazib olishda ham ko
’
plab tuproqlar nobud bo
’
ladi. 
Bunday jarayonlarni oldini olishning maxsus tadbirlari mavjuddir. 
O
’
zbekiston qishloq xo'jalik ishlab chiqarishida yer resurslariiing 95 

---

foizi va suv resursarining 85 foizi ishlatiladi. Sug'oriladigan yerlar 
umumiy yer fondining 15 foyizini tashkil qiladi. (T zbekistonda mavjud 
sug'oriladigan yerlarning 50 foizdan ortig'i sho'rlangan. ayniqsa 
Qoraqalpog'iston respublikasi Buxoro va Sirdaryo viloyatlari tuproqlari 
kuchli sho'rlangan. Tuproqlarda chirindi miqdori 30-50 foizgacha 
kamaygan. 2 mln.gektardan ortiq yerlar eroziyaga uchragan. Bunday 
yerlar Farg'ona, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlarida keng 
tarqalgan. Tuproqlarning pestisidlar bilan ifloslanish darajasi yuqori. 
Bunday vaziyatning asosiy sabablaridan biri, uzoq vaqt davomida paxta 
monokulturasi hukumronligidir. Oxirgi yillarda paxta maydonlarining 
kamayishi, almashlab ekishning kengroq joriy qilinishi, mineral 
o'gitlarni ishlatilishining me'yorlashtirilishi va boshqa tadbirlar 
tuproqlar holatining yaxshilanishiga olib kelmoqda. 
O
’
zbekiston juda ham boy yer resurslarga ega. Lekin shu 
kungacha 
ulardan 
samarali 
foydalanish 
yaxshi 
yo'lga 
qo'yilmagan. Respublikada yer va yer resurslaridan foydalanishni 
tartibga solish maqsadida 1990 yili (Jzbekiston Respublikasida «Yer 
to
’
g'risida» gi qonun qabul qilingan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 
l. Tuproq deb nimaga aytiladi? Tuproqning biosfera va jamiyat 
hayotidagi ahamiyatini tushuntirib bering? 
2. Insonning tuproqlarga ta'siri va uning oqibatlarini tushuntiring?
3. S.Eroziya deb nimaga aytiladi? Qanday eroziya turlarini bilasiz?
4. Tuproqlarning sho
’
rlanishi va uning oldini olish muammolarini 
tushuntiring? 
5. S.Tuproqlarning ifloslanish manbalari, ifloslovchi asosiy modda va 
birikmalarni tushuntiring?