1-мавзу: диншунослик фанига кириш 

Иккинчиси, Худо билан инсонларни боғлаб турувчи культ ёки 
культлар мажмуаси. Юқорида айтилганидек ҳар бир динда топиниш объекти 
- Худо бўлиши лозим. Яратувчи билан инсонни боғлаб турадиган ибодат ва 
маросимлар мажмуи (қурбонлик, рўза, байрамлар) культ деб аталади. 
Культлар кундалик ёки мавсумий, якка тартибдаги ёки жамоавий каби 
кўринишларда бўлиши мумкин. Жумладан, ислом динида «Намоз мўминнинг 
меърожи» (яъни Аллоҳ таолонинг хузурига кўтарилиши) ҳисобланса 
христианликдаги «сирли маросимлар»да Муқаддас Руҳнинг ўзи иштирок 
этади деб ҳисобланади. Шу тариқа, мавжуд барча динларда культлар 
воситасида эътиқодчилар ўз илоҳлари билан боғланадилар.
Учинчиси 
эса 
эътиқодчиларни 
ўзида 
жамлайдиган 
диний 
ташкилотларнинг мавжудлиги. Диний ташкилот, бу бир дин издошларининг 
жамоавий равишда ўз диний расм-русум, ибодат маросимларини 
ўтказадиган, диний таълим оладиган муассасаларидир. Бу, исломда - масжид, 
мадраса, христианликда - черков, семинария, яҳудийликда - синагога ва 
ҳоказо.
Динлар тарихи, улар билан боғлиқ жараёнлар, диннинг инсон 
ҳаётининг турли жабҳалари билан ўзаро таъсирлашувини ўрганувчи фан 
«Диншунослик» деб аталади. 
Диншунослик барча ижтимоий фанлар қатори ҳам ўзининг ўрганиш 
объектига эга. У диннинг пайдо бўлиши, ижтимоий моҳияти ва жамиятдаги 
ролини тадқиқ қилиш билан бирга диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва 

---

ривожланиши, уларнинг жамият тараққиётидаги эволюциясини илмий 
жиҳатдан ўрганади. 
3. Диншунослик фанининг юзага келиши ва тарихий тараққиёти. 
Динларни ўрганиш узоқ тарихга эга. Ҳар бир инсон ён-атрофидагиларнинг 
эътиқоди, қайси динга мансублигига қизиқади, улар ҳақида билишни 
истайди. Бу борадаги илк маълумотларни Қадимги Греция ва Рим ёзувчилари 
асарларида кўришимиз мумкин. Улардан энг машҳури «тарих отаси» номини 
олган Геродот (мил. авв. V аср) ўзи тадқиқ қилган халқларнинг динлари 
ҳақида маълумотлар келтирган. Бу қизиқиш Ўрта аср Европасида ҳам мавжуд 
бўлган. Лекин бошқа динлар ҳақида фикр билдирувчилар, христианларнинг 
эътиборини жалб қилмаслик ва уларни ўша динларга кириб кетмасликлари 
таъминлаш мақсадида, у динларга нисбатан салбий фикр билдириш, уларни 
ёмонлаш орқали уларга ёндашишни маъқул деб топганлар. 
Ислом оламида ҳам динларни ўрганиш бўйича тадқиқотлар узоқ 
тарихга бориб тақалади. Милодий VII-VIII асрлардаёқ диний тортишув 
(мунозара)ларни ўз ичига олган «мақола»лар (кейинчалик «мақолот»), VIII -
IX асрлардан эътиборан эса бошқа динларга «раддия»лар ёзила бошланган. 
Кейинги асрлардан эса «ал-Фирақ» (Фирқалар), «ар-Радд» (Раддия), «ад-
Диёнот» (Динлар) ва «ал-Милал» (Халқлар) йўналишидаги адабиётлар 
вужудга келган. 
«Ад-Диёнот» (Динлар) йўналишида ёзилган илк асар Ҳасан ибн Мусо 
ан-Навбахтийнинг (ваф. 910) «ал-Ароъ вад-диёнот» (Эътиқодлар ва динлар) 
китоби ҳисобланади. Кейинчалик Масъудий (957) ўзининг «ад-Диёнот» 
(Динлар), Масбиҳий (1029) «Даркул буғяти фий васфид диёноти вал 
ибодоти» (Динлар ва эътиқодлар васфида мақсад меъёри) китобларини 
ёзганлар. Шунингдек Берунийнинг (973-1048) «Таҳқиқун ма лилҳинд мин 
мақулатин, мақбулатин фил-ақли ав марзулатин» (Ақлга мақбул ёки 
номаъқул бўлган Ҳиндистонга оид изланишлардан) номли китоби ҳам шулар 
сирасига киради. 
«Ал-Фирақ» (Фирқалар) йўналишида ёзилган китобларга Абу Мансур 
Абдулқодир ал-Бағдодийнинг (ваф. 1038) «ал-Фарқ байнал-фирақ» 
(Фирқалар орасидаги фарқ) асари ҳамда Абул-Маолий Муҳаммад ибн 
Убайдуллоҳнинг (ваф. 1092) «Байнал-адён» (Динлар орасида) асарларини 
киритиш мумкин. 
«Ал-Милал» йўналишида Қози Абу Бакр Бақиллонийнинг (ваф. 1012) 
«ал-Милал ван-ниҳал» (Динлар ва халқлар), Абу Муҳаммад Али Ибн 
Ҳазмнинг (ваф. 1064) «Китобул-фасл фил-милал вал-аҳвои ван-ниҳал» 
(Динлар, ҳаво ва халқлар ҳақида ажралувчи китоб), Абул-Фатҳ Муҳаммад 
ибн Абдулкарим аш-Шаҳристонийнинг (ваф. 1183) «ал-Милал ван-ниҳал» 
асарларини санаш мумкин. 
«Ар-Радд» (Раддия) йўналишида ҳам кўплаб асарлар дунё юзини 
кўрган. Уларга Имом Ғаззолийнинг (ваф. 1111) «ар-Раддул жамил» (Гўзал 
раддия), Ибн Калбийнинг (ваф. 819-821) «Китобул-аснам» (Бутлар китоби) 
номли асарларини алоҳида қайд этиш лозим.

---

Дарҳақиқат, Мусулмон Шарқи ўлкаларида бу соҳада кўплаб асарлар 
яратилган бўлиб, кейинчалик улар «Диншунослик» фанининг тараққиёти 
учун фундаментал манба бўлиб хизмат қилган. Жумладан, Абу Райҳон 
Берунийнинг «ал-Осор ал-боқия ан ал-қурун ал-холия» («Ўтмиш халқлардан 
қолган ёдгорликлар»), «Ҳиндистон», Муҳаммад ибн Абдулкарим 
Шаҳристонийнинг «ал-Милал ван-ниҳал» («Динлар ва оқимлар»), Ибн Ҳазм 
Андалусийнинг «ал-Фасл фил-милал вал-аҳво ван-ниҳал» («Динлар, адашган 
фирқалар ва мазҳабни ажратиш») каби асарлари, шунингдек, Ибн Надим 
(987-988) ва Абул Ҳасан Омирий кабиларнинг тадқиқот ишлари кўплаб 
Европа тилларига таржима қилинган. Бу эса, исломий ва араб илмларини 
ўрганувчи Ғарб мутахассисларининг динлар тарихига оид исломий тадқиқот 
ишларидан асосий манба сифатида фойдаланишлари учун қулай имкон 
яратди. Динлар, оқим ва мазҳаблар ҳақидаги фан соҳасининг юзага келишида 
уларга кўп маротаба мурожаат қилинган. 
Таниқли тарихчи, диншунос Шаҳристоний қуйидагича ёзади: 
«Билгинки, жоҳилият даврида арабларда уч турдаги илм соҳаси мавжуд эди:
1. Насаблар, тарихлар ва динлар илми; 
2. Туш таъбирлари илми; 
3. Ўлкашунослик илми».
Шунингдек, «Ихвон ас-Сафо» рисолаларида келтирилишича, илмлар 
икки гуруҳга бўлинади: 1. Инсон аъзолари ҳақидаги илм (Анатомия); 2. 
Диншунослик илми.
Ибн Надим эса: «Диншунослик фани ҳ. IV-V асрларга келиб мустақил 
фан сифатида шаклланди.», деб ёзади. Бу милодий X-XI асрларга тўғри 
келиб, айнан шу даврда Беруний ўзининг «Ҳиндистон» асарини ёзган.
Ғарб мамлакатларида диншунослик фани кўпинча немис тилидаги 
«RELIGIONS WISSENSCHAFT» ёки инглиз тилидаги «HISTORY OF 
RELIGIONS» каби атамалар билан юритилади. Бу эса «Ихвон ас-сафо» 
рисолалари, Беруний ва Шаҳристоний асарларида қўлланилган «نايدلاا ملع» 
(Динлар илми) ёки «
ت
نايدلاا خيرا » (Динлар тарихи) атамаларининг ҳарфий 
таржимасидир. 
Замонавий Диншунослик эса бир ярим асрга яқин даврга бориб 
тақалади. Ғарбда, замонавий маънодаги динлар тадқиқотлари Макс Мюллер 
(1823-1900) томонидан бошлаб берилган. Олим 1856 йилда «Қиёсий 
мифология» ва 1870 йилда нашрдан чиққан «Динларнинг асоси ва 
шаклланишига оид дарс баҳолари» номли асарлари билан бошқа динларни 
тадқиқ қилишга йўл очган ва каттагина эътибор қозонган. У Англиядаги 
машҳур Оксфорд университетида динлар тарихидан маърузалар ўқиган. 
Ўзининг «Шарқнинг муқаддас китоблари таржима силсиласи» асарида у илк 
бора «religious studies» (диншунослик) сўзини қўллаган. Мюллер ва унинг 
замондошлари динларни илмий тадқиқ қилишда филологияни муҳим деб 
билишган ва диннинг асл моҳиятига фақатгина тил орқали қилинган 
изланишлар билангина етишиш мумкин, деган фикрни олға сурган. 
Бироз кейинги даврларда Голландияда С.Р.Тиле ва Шантепи де ла 
Соссе бу борада изчил фаолият олиб борганлар. Шундай қилиб даврлар 

---

ўтиши билан Париж, Брюссель ва Рим каби марказларда диншунослик 
университетлар таълим дастурларидан жой олган. 
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб диншунослик соҳасида олиб 
борилган изланишлар шаклланган. Бу даврда турли минтақаларда зикр 
қилинган сохада бир қанча мутахассислар етишиб чиққан. Улардан 
Р.Петтазони, M.Элиаде, Ван дер Лью, Р.Отто, Г.Меншинг, Ж.Вах, Ф.Хеилер, 
Г.Думезил, Э.Г.Парриндер, С.Г.Ф.Брандон, Эрик Ф.Шарп, Ниниан Смарт, 
М.Китагава, Р.С.Зейхнер, Уго Биенчи, В.Кантвелл Смит, Аке В.Стром, Ханс 
Ж.Шойпс ва Михаел Пайлар номини зикр қилишимиз мумкин.