|
4.Sof joriy qiymat usuli
Loyihani (chora-tadbirlarni) amalga oshirish va faoliyat ko‘rsatish
davrlari bo‘yicha o‘zgaruvchan daromadlar, xarajatlar va natijalar bilan
tavsiflanadigan uzoq muddatli (bir necha yil) qo‘yilmalar haqida gap borganda
investitsiya loyihalarini asoslab berish uchun dinamik usullar foydalaniladi.
Yoki xususan, sof joriy qiymat, ichki foyda me‘yori (daromadlilik, ichki foiz),
rentabellik, investitsiyalarning o‘zini qoplashi va boshqalar qo‘llanadi. Ularning
orasida eng asosiysi sof joriy qiymat usuli (ingl. net present value, NPV)
hisoblanadi, chunki boshqa usullar uning modeornizatsiyasi sanaladi.
Sof joriy qiymat bu – oldindan qat‘iy belgilab qo‘yilgan foiz stavkasida
(foiz me‘yorida) investitsiyalash ob‘ektining butun faoliyat davrida (uning
hayotiylik dari davomida) to‘plangan daromadlar va xarajatlar kirimi va
chiqimini har bir vaqt oralig‘i uchun alohida diskontlash yo‘li bilan olingan
qiymatdir. Bu YUNIDO taklif qilgan investitsiya loyihalarini baholash
usullaridan biridir. Uning mohiyati shundaki, har bir vaqt oralig‘i uchun yillik
naqd pulning sof oqimi loyihani amalga oshirish boshlangan yilga keltiriladi, bu
esa sof joriy qiymatni yoki sof diskontlangan daromadni ifodalaydi (daromadlar
va xarajatlarning diskontlangan oqimlari o‘rtasidagi farq sifatida).
Loyihaning sof joriy qiymatini aniqlashda u boshlang‘ich davrda
investitsiyalash ob‘ekti qiymatini (investitsiya xarajatlarini), qolgan davrlarda
esa - uni amalga oshirish davrlari bo‘yicha kutilayotgan daromadlar va
xarajatlar saldosini (natijasini) qamrab oluvchi pul oqimi sifatida tavsiflanadi.
SHunday qilib, sof joriy qiymat vaqt bo‘yicha taqsimlangan daromadlar
va xarajatlar bilan tavsiflanadi, shu sababli investitsiyalarning muqobil
variantlarini to‘g‘ri baholash uchun pulning vaqt bo‘yicha qiymati hisobga
olinadi. Real sharoitlarda riskni ham e‘tiborga olishga to‘g‘ri keladi, biroq ushbu
holatda ko‘rib chiqilayotgan variantlarda pul kirimi va chiqimi, pulning vaqt
bo‘yicha qiymati to‘la aniq (riskdan xoli) hisoblanadi.
Sof joriy qiymat usuli loyihalardan pul mablag‘larining musbat (tushum)
va manfiy (xarajatlar) oqimi hajmining diskontlangan hisob-kitobini qamrab
oladi. Loyihaning kirimi diskontlangan qiymati chiquvchi xarajatlar diskont
qiymatidan katta bo‘lsa, bu holda loyihaning sof joriy qiymati musbat bo‘ladi.
Mahalliy iqtisodiy adabiyotlarda sof joriy qiymatning analogi (ma‘nodoshi)
sifatida umumiy (integral) iqtisodiy samara hisoblanadi. U loyihani amalga
oshirish davrida mahsulotni sotishdan (fan-texnika taraqqiyoti chora-
tadbirlaridan) olingan umumiy daromad bilan xuddi shu davrda vaqt omilini
hisobga olgan holda, ya‘ni turli vaqtga doir daromadlar va xarajatlarni
diskontlagan holda jamlangan barcha xarajatlar o‘rtasidagi farq bilan
belgilanadi.
124
Bunda diskontlash koeffitsienti quyidagi yondashuvlar asosida qabul
qilinishi mumkin:
investitsiya loyihasiga kiritilayotgan mablag‘larning investorni qondiradigan
minimal qaytim darajasi (foiz stavkasi) asosida;
kapitalni kiritishning muqobil variantlari – bank depozitlari bo‘yicha foiz
stavkasi, qisqa yoki uzoq muddatli obligatsiyalarni xarid qilish va investor
uchun ochiq bo‘lgan investitsiyalarning muqobil shakllari daromadliligini
hisobga olgan holda.
Turli
vaqtga oid
xarajatlar va
natijalarni diskontlash
uchun
foydalaniladigan foizlarning bara turlari odatda hisob-kitob foizi deb ataladi.
Olingan natijalarni mazmundor iqtisodiy tahlil qilishda hisob-kitob foizidagi
farqlar katta bo‘lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan formuladan kelib chiqib, CH
ts
sof joriy qiymatni
aniqlash uchun, investitsiya ob‘ektini xarid qilish narxi yoki u bo‘yicha
boshlang‘ich investitsiyalarni ajratib ko‘rsatish lozim bo‘lgan holatda, quyidagi
ko‘rinishda aks ettirish mumkin:
T
t
t
t
t
t
ТС
K
E
P
K
E
P
E
P
E
P
Ч
0
2
2
1
1
)
1
/(
)
1
/(
...
)
1
/(
)
1
/(
(18.8)
bu erda
R (ingl. cash flow) – t-yilda real pullar yillik sof joriy oqimi (pul
mablag‘lari tushumi, pul oqimi);
t –investitsiya loyihasini amalga oshirish davrlari, jumladan, qurilish
bosqichi (t - 0,1, 2,..., T);
E – diskont stavkasi (kutilayotgan foyda va rentabellik me‘yori);
K – investitsiya xarajatlari, investitsiyalar ob‘ektining qiymati.
Sof joriy qiymat ushbu investitsiyalar butun hayotiylik davrida hisob-
kitoblarda foydalanilgan E daromadlilik darajasiga haqiqatdan ham etadimi-
yo‘qmi, shuni ko‘rsatadi. Joriy sof qiymatning vaqt va bo‘lishi mumkin bo‘lgan
daromadlilik darajasiga bog‘liq ekanligi sababli CH
t.s
musbat ko‘rsatadiki,
investitsiyalar sabab bo‘luvchi pul oqimi loyihaning (investitsiyalar ob‘ektining)
butun iqtisodiy hayoti (faoliyati) davomida boshlang‘ich kapital qo‘yilmalardan
katta bo‘ladi, kiritilgan fondlarning etarli daromadlilik darajasi hamda bozor
qiymatining o‘sishini ta‘minlaydi. Manfiy natijas esa loyihaning talab
qilinayotgan diskont stavkasidan past ekanligini anglatadi.
Aytaylik, xizmat qilish muddati 5 yil, qiymati 20,0 mln. so‘m bo‘lgan
yangi avtomatik liniyani xarid qilishning maqsadga muvofiqlik loyihasi ko‘rib
chiqilmoqda. Eskirish to‘g‘ri chiziqli amortizatsiya bo‘yicha hisoblanadi va
yiliga 20%ni tashkil qiladi; amaldagi liniyani tugatishdan olingan mablag‘lar uni
demontaj qilish xarajatlarini qoplaydi; mahsulotni sotishdan pul tushumi yillar
bo‘yicha quyidagi hajmda bashorat qilinadi: 10,0; 12,0; 15,0; 18,0; 16,0; yillar
bo‘yicha joriy xarajatlar: 5; 5,3; 5,5; 5,8 va 6,0 ming so‘m.
125
Foyda solig‘i stavkasi - 35%, foiz stavkasi (bo‘nak qilingan kapital
narxi)-15%.
Hisob-kitobni 18.3-jadvaldagi kabi bajarish qulay.
Do'stlaringiz bilan baham: |
