1-мавзу. Биологиянинг XXI аср долзарб масалалари режа

Экологик пирамида. Биоценоздаги организмларнинг трофик даражаси экологик пирамида пиллапоялари чизмасида ифодаланади. Экологик пирамида – ҳар бир трофик даражадаги организмларнинг сони, биомассаси ва ундаги энергиянинг трофик даража юқорилашган сари камайиб ёки кўпайиб боришини тасвирловчи чизма моделдан иборат. Уни 1927 й. инглиз зоологи Ч. Элтон ишлаб чиққан. Экологик пирамиданинг уч тури фарқланади:
1. Сонлар пирамидаси – ҳар бир трофик даражадаги алоҳида организмларнинг сонини кўрсатади. Пирамиданинг юқорисига чиққан сари организмлар сони камаяди. Масалан, кўп минг сонли ўтчил ўсимликларни битта қорамол еб битиради, кўп сонли оҳулар подасига кам сонли бўрилар ташланади ва ш.ў. Ҳаётда бунинг тескарисини, яъни «сонларнинг тўнтарилган пирамидаси»ни ҳам кўриш мумкин. Масалан, битта дарахтни минглаб қурт-қумусқалар кемиради, уларни эса ҳашаротхўр қушлар истеъмол қилади.
2. Биомасса пирамидаси – продуцентлар ва консументларнинг вазни орасидаги нисбат бўлиб, қуруқлик биоценозларида биринчи даражали консументларининг умумий вазни иккинчи даражали консументларникидан кўп бўлади. Масалан, яйловда ўтлаётган туёқлилар подасидаги организмларнинг умумий вазни шу майдондаги арслонларнинг умумий вазнидан кўп бўлади, акс ҳолда улар қисқа муддатда арслонлар томонидан қириб битирилган бўлар эди. Аммо, сувлик биоценозларида бунинг тескарисини яъни «биомассанинг тўнтарилган пирамидаси»ни кўриш мумкин. Масалан, океанда фитопланктонлар ҳосил қилган биомассанинг умумий вазни уларни истеъмол қилувчи зоопланктонлар умумий вазнидан, буларники эса, ўз навбатида, ундан юқори трофик даражани эгаллаган консументлар (мас.,китлар, балиқлар) нинг умумий биомассаси вазнидан кам бўлади.
3. Энергия пирамидаси – пирамиданинг ҳар бир юқори трофик даражасида ҳосил қилинадиган биомасса таркибидаги энергия миқдорининг камайиб боришини кўрсатади. Продуцентлар ҳосил қилган биомассадаги энергия миқдори озуқа занжири бўйлаб уни истеъмол қилган турли трофик даражали консументларга биомасса билан берилаборади ва ҳар бир трофик даражада камайиб, озуқа занжирининг охиригача етиб бормайди. Бу ҳолатни 1942 йил америка экологи Р. Линдеман энергия пирамидасининг қонуни сифатида асослади. Унга кўра озуқа занжирининг ҳар бир трофик даражасидаги организмга берилишида озуқа энергиясининг 90% йўқотилади.