1-Mavzu: Amaliyotni tashkil etish bo`yicha instruktaj (kollejda)

4-Mavzu: Suv xo`jaligi obyekti ishlab chiqarish

uchastkalari bilan tanishuv
Hamma elektr energiya iste`mol qiladigan iste`molchilarni energiya bilan ishonchli ta`minot bo`yicha PUE talabi asosida – uchta kategoriyaga bo`linadi.

Birinchi kategoriya iste`molchilar toifasiga, agar ularni elektr ta`minoti buzilishi tufayli odamlarni hayotiga xavf tug`dirilsa, xalq xo`jaligiga katta ziyon keltiriladigan, elektr uskunalarni buzilishiga olib keladigan, murakkab texno`logik protsesslar ishdan chiqishiga olib keladigan, shaxar va qishloq xo`jaliklaridagi katta muxitga ega bo`lgan ob`ektlar ishdan chiqishiga olib keladigan iste`molchilar kiradi.

Ikkinchi kategoriya iste`molchilar toifasiga, elektr ta`minotni buzilishi orqali, mexanizmlar ishlamasligi tufayli, juda ko`p maxsulot ishlab chiqarilmaydi, ko`p odamlarni ishdan qolishiga olib keladigan iste`molchilar kiradi. Uchinchi kategoriya- PUE talabi asosida 1 chi va 2- kategoriyaga kiritilmagan iste`molchilar kiradi.

Birinchi kategoriya iste`molchilar PUE talabi asosida, elektr energiya bilan ikki elektr manbaga ulangan bo`lishi kerak va ularni energiya bilan ta`minlanmagan vaqti avtomatik holatda rezerv elektr manbaga ulash vaqtigacha ruxsat etiladi.

Ikkinchi kategoriya iste`molchilar, toifasiga konchilik xo`jalik elektro qurilmalar elektr ta`minotini uzilishi, navbatchi xodimlar asosiy liniyani uzib va rezerv elektrostantsiyani ishga tushirish vaqtigacha. Agar markazlashtirilgan operativ extiyoj manbasi bor, ikkinchi kategoriyali iste`molchilar uchun bitta transformator orqali ta`minlanishi mumkin.

Uchinchi kategoriya iste`molchilarni elektr ta`minot sxemasidagi elektr uskunalardagi buzilgan elementlarni ta`mirlashga yoki almashtirishga kerak bo`lgan vaqtga ruxsat etildi, bu vaqt bir sutkadan oshmasligi kerak.

Elektr tizimda o`rnatilgan ayrim elektr uskunalarning sifati, zamonaviy talablarga javob bera olmasligi tufayli ularni ekspluatatsiya qilish davrida kamchiliklar chiqib turadi.

Avariya kelib chiqish sababalaridan biri o`z vaqtida elektr uskunalarni defektlarini aniqlab sozlanmaganligi va ularni montaj ishlarini olib borayotganda yo`l qo`yilgan xatolar va foydalanish darajasini pastligi. Ko`pincha avariya xolat, muhitni ta`sirida elektr tizimlarda xosil bo`ladigan yuqori kuchlanishlar ta`siridan kelib chiqadi.

Elektr ta`minot tizimlardagi nosozliklar, hamda rejalashtirilgan ta`mirlash ishlarini olib borish uchun elektr ta`minlovchi sxema o`chirilgan bo`lishi kerak. Elektr ta`minot tizimlarni ishonchligi, shu o`chirilishlarni soni va davomidan kelib chiqadi.

Elektr ta`minot sxemasini takomillashtirishda uni ekspluatatsiyaga va kapital ta`mirlash uchun ajratilgan mablag`lar oshib boradi, shu tufayli iste`molchilarni elektr energiyadan uzilish vaqti kamayadi va ko`riladigan moddiy zararalar ham kamayadi.

Agar energiyani uzilish vaqtini kamayishidan ko`riladigan iqtisodiy samarasi, tarmoqlarga foydalanish va kapital ta`mirlash uchun ajratilgan qo`shimcha sarflarni qoplay olsa unda elektr ta`minot sxemalarini takomillashtirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Shunday qilib, elektr ta`minot tarmoqlarni ishonchliligi, texnikaviy kompleks va iqtisodiy muammolardan tashkil topadi.

Xo`jalik elektr ta`minotni ishonchliligi, grafik asosida ta`mirlash uchun ajratilgan vaqt xisobida iste`molchilarga uzatilgan energiyani kamayishiga bog`liq. Statistika boshqarmasini ma`lumotga qaraganda xo`jaliklarga uzatilmagan energiyani 50% keltirilgan sabablarga bog`liq.

Elektr ta`minot tarmoqlarini ta`mirlash grafigini birinchi va ikkinchi kategoriya iste`molchilarni grafigi bilan moslashtirilsa, energiya bilan ta`minlanmay qolgan vaqti ham keskin kamayadi.

Avariya natijasida uchirilishlar bu boshqacha masala. Shahar va ishlab chiqarish korxonalarni elektr ta`minotini ishonchligini oshirish masalasi asosan, avtomatik xolatda rezerv liniyalarni ulaydigan qurilma (AXRLU) bilan jixozlangan tarmoqlar orqali etishadi. Buning uchun murakkab yoki ikki manbaga ulangan tarmoqlardan foydalanadi. Xo`jalik elektr ta`minot tarmoqlarida ham xozirgi payitda murakkab tarmoqlardan fyodalanishadilar. Ko`pincha xo`jalik elektr ta`minot tarmoqlarini ishonchligini oshirish maqsadida, avtomatik xolatda elektr liniyalarni qayta ulash qurilimalar (AXLKUK) o`rnatiladi. Chunki xozirgi vaqtda xo`jalik iste`molchilari, energotizimi bilan havo liniyalar orqali bog`langan, bu liniyalarda muxitdagi toklar, simlarni muz bilan koplanishi, parrandalar va boshqa tabiat xodisalar ta`siridan tez-tez shikastlanib turadi.

Havo liniyalarida yuz beradigan avariya xolatlar murakkab emas, aksincha murakkab bo`lmagan nosozliklar. Nosozliklar asosida o`chirilgan liniyani, avtomatik xolatda qayta ulash qurilmasi ishga tushib liniyani ishlash xolatiga tiklashi va iste`molchilarni uzluksiz energiya bilan ta`minlaydi. Ko`p yillik statik ma`lumotlar, avtomatik xolatda liniyalar qayta ulash qurilmasidan foydalanish natijasida havo liniyalarni 75-80% da ishlash xolatini saqlab qoladi. Ikki karra ishga tushiradigan (AXKUK) qurilma o`rnatilgan havo liniyalarda 85-95% xolatida muvofaqqiyat natijasiga ega bo`ladi.

Xo`jilik elektr ta`minot tarmoqlarini ishonchligini oshirish uchun AXLKUK qurilmasidan tashqari avariya xolatlaridagi uzatilmay qolgan energiyani kamaytirish uchun, havo liniyalarni sektsiyaga bo`lish qurilmalar ishlatiladi. Avtomatik xolatda sektsiyalanadigan liniyani qismlarga bo`lib chiqiladi va har bir qismini boshlanishida maxsus apparatura o`rnatiladi, avariya bo`lganda shu qismini ajratadi. Shu tufayli liniyani shikastlanmagan qismi normal xolatda ishlaydi. Sektsiyali uzgichlarni bir nechta nuqtada o`rnatilishi, bir nechta turlarga bo`linadi, ya`ni paralel o`rnatilishi (bir pog`onali), ketma-ket yoki aralash o`rnatilishi (ko`p pog`onali).

3a -rasmda xo`jalik tarmoqlarda paralel shakilda sekitsiyalash sxemasi keltirilgan. Rasmdan ko`rinib turibdiki magistral liniyalarda ajrab chiqqan har bir shoxobchasida Seksiyalash uskunalar o`rnatilgan shaxobchalarda avariya yuz bersa, unda shu shaxobchada o`rnatilgan sektsiyali apparat ishga tushib magistral liniyadan ajratiladi va qolgan shaxobchalardagi iste`molchilar energiya bilan ta`minlanishi davom etadi.

Bundan ko`rinib turibdiki faqat sektsiyali uzgich orqali uzilgan shaxobchadagi iste`molchilar energiya bilan ta`minlaymaydi.

Agar shaxobchalangan liniyalarni har bir shaxobchasiga sektsiyali uzgichlar o`rnatilmaganda qayerda bo`lmasin avariya yuz bersa liniya boshlanishida o`rnatilgan asosiy uzgich ishga tushardi va shu liniyaga ulangan hamma iste`molchilar elektrenergiya bilan ta`minlanmay qolardi, uzatilmagan energiya oshib boradi.

Paralel sektsiyalash sxemasida shaxobchadagi sektsiyalash apparatlarni ishlash vaqti, bir-biri bilan bog`lamaydi, lekin har birini ishlash vaqti liniyani boshlanishidagi asosiy uzgichni ishlash vaqti bilan moslashgan bo`lishi kerak. Shundagina xamma iste`molchilarni elektr ta`minotini ishonchligiga ega bo`lish mumkin.

3b rasmda sektsiyali apparatlarni (uskunalarni) ketma-ket ulanish sxemasi keltirilgan. Bu sxemada elektr tarmoqni magistral qismida o`rnatilgan sektsiyali apparatlarni ishlash vaqti, hamda asosiy uzgichni ishlash vaqtlari bir-biri bilan moslashgan bo`lishi kerak.

Bu sxemada oxirgi sektsiyalash apparat bilan liniyani asosiy uzgichi, orasida joylashgan istimolchilarni elektr ta`minotini ishonchligini oshib boradi.

3v rasmda sektsiyali apparatlarni aralash joylashtirilgan sxemasi keltirilgan. Bu sxemada 10 sektsiyalash apparatni ishlash vaqti 9 va 7 sektsiya apparatlarini ishlash vaqti bilan va bosh uzgich bilan moslashtiradi, 8-chi sektsiya apparatini ishlash vaqti 7-sektsiya apparati va bosh uzgichni ishlash vaqti bilan moslashtirilgan bo`ladi. Bu sxemasida 10-chi sektsiya apparatidan oldin ulangan iste`molchilarni elektr ta`minotini ishonchli ishlashi oshadi.

Seksiyali apparatlar xisobida, saqlagichlar, avtomat uzgichlar, moy uzgichlar va uzgichlarni boshqa turlari mavjud. Uzgichlarni turlarini qabul qilish konkret sharoitlaridan kelib chiqadi.