1-мавзу Ахлоқшунослик фанининг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари.Ўрта асрлар мусулмон шарқи, янги давр Европа ахлоқшунослиги. Режа

Бурч категорияси.
Бурч. Бурч тушунчасини этикага Демокрит олиб кирган деб 
хисобланади. У мазкур тушунчани инсон ҳаракатининг ички мотиви билан 

---

44 
боғлайди ва эътиқод билан қилинган ҳатти-ҳаракатларни бирмунча аҳлоқий 
хисоблаб, киши ўзини “қўрқиш туфайли эмас, балки бурч иси туфайли ножўя 
ҳаракатлар қилишдан тийиши” кераклигини уқтиради. Бурч категорияси 
шахснинг жамиятга ёки кишиларга бўлган ахлоқий мажбуриятини 
ифодалайди; бу объектив мавжуд жамият талабларини бажаришнинг ички 
маънавий зарурати, ижтимоий бахт-саодат эҳтиёжлари тақазо қиладиган 
муайян хулқ-одоб заруратидир. Бурч категориясида инсон ахлоқий 
борлиғининг ижтимоий ҳарактери тўла намоён бўлади, унда ахлоқнинг 
жамият ўз аъзоларининг ҳар бирига маьлум талаблар қўйишини ифодаловчи 
буюрувчи характер касб этади, асосий ҳаракатга ундовчи, хатти-ҳаракатни 
танлашдаги ҳал қилувчи мотив бўлиб майдонга чиқади. Бироқ шахс бурчни 
автоматик равишда бажармайди. Бурч ҳамиша хатти-ҳаракатнинг 
сабабларидан бири сифатида намоён бўлади, лекин бошқа категориялардан 
фарқ қилароқ у хатти-ҳаракатга ундовчи энг кучли рағбат тарзида юзага 
чиқади. 
Инсоннинг бурчини англаши, уни ҳис қилиши жуда қадимдаёқ вужудга 
келган бўлса-да, лекин у кейинчалик этика тизимларида ифода этилган 
назарий умумлашмалардан хийла фарқ қилади. У даврлардаги бурч ҳисси 
чуқур англанмаган, инстинктив равишдагина англанган бўлиб, инсонни 
табиат билан яккама-якка курашида ожизлигини ифодалар эди. Жамоага 
нисбатан бурчдорликни бурчга онгли хизмат қилиш деб ҳисоблаб бўлмас 
эди, мажбуриятларни бажариш ўз-ўзини англаш туфайли эмас, балки одат 
кучи орқали амалга ошириларди. Бурч ҳақидаги озми – кўпми шаклланган 
тасаввурлар уруғчилик тузуми ва шахс қарор топиши жараёнинг ниҳоясига 
етиши даврида пайдо бўлади. Инсон ибтидоий жамият билан алоқасини узар 
экан, айни вақтда бурчни англай боради, бу эса ахлоқий тушунчаларда 
ўзгариш бўлишига олиб келади, ахлоқий тараққиётнинг янги босқичига 
пойдевор қўяди. Кишилар ўз ихтиёрлари билан, онгли суратда жамоа 
олдидаги бурчга риоя қила бошлайди. Жазодан қўрқиш, жамоа обрўсини тан 
олиш сари ўсиб боради. Жамоа билан биргалик хисси, ўз муваффақиятлари 
жамоанинг қўллаб қувватлашига боғлиқ эканлиги англаш хатти-
харакатларини жамиятда қарор топган тамойил ва меъёрларга мослаш ва 
меъёрларга мослаш учун ички эҳтиёжни туғдиради. Жамият талабларини 
маъқуллаш, уларни тан олиш шу тарзда ҳосил бўлади. Бурч категориясининг 
асосий ҳусусияти ва айрим белгиси мажбуриятни англаш ҳисобланади.