1. Matematik statistika elementlari. Tanlanma usul Emperik taqsimot funksiyasi

. Tanlanma usul

Odatda, korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotning yaroqliligi sifat bo‘yicha (masalan, detallarning standartga mos kelishi yoki kelmasligi) ham son belgilari (masalan, detallarning o‘lchamlari) bo‘yicha tekshiriladi.

Aslida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning barchasini birma-bir tekshirish maqsadga muvofiq bo‘lsada, mahsulotlar sonining katta son bo‘lishi va boshqa sabablar bu tekshirish usuli noqulay, katta qiyinchiliklar tug‘diradi.

Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni umumiyroq qilib tekshirilgan (o‘rganiladigan) ob'yektlar deb bu obyektlarning barchasidan tashkil topgan to‘plamini qaraymiz. Bu bosh to‘plam deyiladi. Bosh to‘plam elementlarining soni shu to‘plamning hajmi deyiladi va u N harfi bilan belgilanadi.

Bosh to‘plamdan tavakkal qilib chekli sondagi obyektlar olinadi. Tanlab olingan bu obyektlardan tuzilgan to‘plam tanlanma to‘plam deyiladi (qisqacha tanlanma deyiladi). Tanlanma to‘plam elementlarining soni shu to‘plamning hajmi deyiladi, uni n harfi bilan belgilaymiz.

Masalan, korxonada ishlab chiqarilgan ma’hsulotlarning barchasi 125000 bo‘lib, ulardan tekshirish uchun 200 tasi tanlangan bo‘lsa, unda bosh to‘plamning hajmi N=125000 bo‘lib, tanlanma to‘plamning hajmi n=200 bo‘ladi.

Bu tushunchalardan foydalanib, asosiy masala va uni yechish usullarini keltiramiz.

Masala, bosh to‘plam obyektlarini ham sifat, ham son ko‘rsatkichlar bo‘yicha tekshirish, ularning yaroqlilik darajasini aniqlash, kerakli xulosalar chiqarish hodisasini takomillashtirish uchun kerakli tavsiyalar berishdan iborat.

Bu masalalarni yechish yo‘llaridan birini bayon etamiz.

Bosh to‘plamdan (ravshanki, uning hajmi katta bo‘ladi) tanlanma to‘plamni (uning hajmi kichik bo‘ladi) ajratib olinadi. Tanlanma to‘plam obyektlarini tekshirib, bosh to‘plam obyektlari to‘g‘risida xulosalar chiqariladi. Odatda, bunday usul tanlanma usul deyiladi.

Bosh to‘plamdan ajratiladigan tanlanma ikki usulda bajariladi:

1. 
   Bosh to‘plamdan tekshirish uchun navbatma-navbat obyekt olinadi, u o‘rganilib bosh to‘plamga qaytariladi. So‘ng keyingi ob’yekt olinadi va jarayon davom ettirilib tanlanma hosil qilinadi. Bu takror tanlanma deyiladi. Takror tanlanmalar bitta ob’yekt bosh to‘plamdan bir necha bor olinishi mumkin.
   
2. 
   Bosh to‘plamdan tekshirish uchun olingan obyekt o‘rganilib, u bosh to‘plamga qaytarilmaydi. Shu usulda tuzilgan tanlanma takrormas tanlanma deyiladi. Bu holda olingan ob’yekt bir martagina tekshiriladi. Bosh to‘plamni o‘rganishda ko‘pincha takrormas tanlanmadan foydalaniladi.
   

Shuni takidlash lozimki, bosh to‘plamdan obyektlarni olib tanlanma to‘plam hosil qilinadi. U ham bo‘lsa, bosh to‘plam obyektlarining barcha xususiyatlari tanlanma to‘plamda yetarli darajada o‘z aksini topishi lozim.