1-ma’ruza: Til ijtimoiy, doim o’zgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir. Reja

lug‘at tarkibida
aks etadi. Kishilar hayotidagi 
o‘zgarishlar, ilm-fan, madaniyat hamda iqtisodning rivojlanishi tilning lug‘at 
tarkibini boyitib boradi. Tilning tovushlar tizimi va grammatik qurilishi esa juda 
sekinlik bilan o‘zgaradi. Buni til tarixini o‘rganish orqaligina sezish mumkin. 
Tilning muntazam tarzda taraqqiy qilib borishini ona tilimiz bo‘lgan 
o‘zbek tili
misolida ko‘rib chiqamiz.
O‘zbek tili ijtimoiy vazifasining kengayishi natijasida uning lug‘at tarkibida 
katta o‘zgarishlar yuz berdi. Tilimiz lug‘at tarkibining ichki imkoniyatlar vositasida
 
yangi yasalgan so‘zlar va boshqa tillardan qabul qilingan so‘zlar hisobiga boyib 
borishi ko‘zga tashlanmoqda. Masalan, 
aqldosh,
telemahmadana, muzlatgich, 
purkagich 
kabi yangidan yasalgan so‘zlar,
 broker, diler, makler, komputer, menejer, 
fermer, biznes 
kabi boshqa tillardan olingan so‘zlar bunga misol bo‘la oladi. Ayrim 
o‘zbekcha so‘zlarning ma’nosida o‘zgarishlar yuz berib, ular boshqa ma’nolarda 
qo‘llana boshladi. Masalan, 
ishbilarmon
va 
tadbirkor
so‘zlari ilgari sifat turkumiga 
mansub bo‘lib, belgi ifodalagan bo‘lsa, hozirgi paytda bu so‘zlar ot turkumiga 
ko‘chib o‘tdi va shaxs ma’nosini ifodalaydigan bo‘lib qoldi.
O‘zbek tilining fonetik tizimida, nisbatan kam bo‘lsa ham, ayrim o‘zgarishlar 
sodir bo‘ldi. Jumladan, o‘zlashma so‘zlarda bo‘g‘inning o‘zbek tiliga xos bo‘lmagan 
yangi turlari (so‘z boshida va so‘z oxirida ikki yoki undan ortiq undoshning qator 
kelishi) paydo bo‘ldi: 
sport, stol, traktor, shkaf, magistr, kongress
kabi. Shuningdek, 
o‘zlashma so‘zlarda ikkita har xil unlining o‘zbek tili uchun xos bo‘lmagan ketma-

---

ket kelish holatlari kuzatiladi: 
aeroport, poema, geologiya, teatr, bionika
kabi 
(arabcha 
doim, inshoot, maorif, taassurot, shuur, tabiiy
kabi so‘zlar ilgaridan 
mavjud edi).
Ona tilimizning grammatik qurilishida ham juz’iy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Masalan, 
morfologik o‘zgarishlarga 
-lar
ko‘plik qo‘shimchasi ma’nolari kengayishini 
(hurmat, kinoya, jamlash, ayirish, noaniqlik, kuchaytirish), egalik qo‘shimchasi 
ma’nosidagi umumdan ajralganlik 
(Bobur bog‘i, Navoiy ko‘chasi)
kabi ma’noning 
paydo bo‘lishi kiriritilsa, sintaktik o‘zgarishlarga boshqa tillarning ta’sirida 
yangicha tarkibdagi to‘liqsiz gaplarning 
(Tug‘ilgan kuningiz bilan, Bayramlar bilan 
va h.
) 
yuzaga kelganligini, qo‘shma gaplar tasnifidagi o‘zgarishlarni misol qilib 
keltirish mumkin. 
Ona tilimizning bundan keyingi taraqqiyoti leksikaning yana ham boyishi, 
grammatik qurilishning ichki qonuniyatlar asosida takomillasha borishi bilan 
bog‘liq ravishda davom etadi. 
Asosiy darsliklar va o
‘
quv qo
‘
llanmalari 
1. M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, Sh. 
Yo‘ldosheva. Ona tili (darslik) Iqtisodiyot-Moliya, Toshkent, 2007-yil.