1-ma’ruza: Til ijtimoiy, doim o’zgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir. Reja

grammatik qurilishi
belgilaydi. 
Demak, muayyan tilga mansub bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va gaplarning qurilishi 

---

shu tilning 
grammatik qurilishi
deb yuritiladi. 
”Bizning fakultetimizda talabalar 
ko‘p to‘garaklarga qatnashadilar”
gapini olib ko‘raylik. Avvalo, so‘zlarning 
qurilishini tekshiramiz: 
Biz-ning fakultet-imiz-da talaba-lar ko‘p to‘garak-lar-ga 
qatnash-a-di-lar”. 
Ko‘rinyaptiki, 
ko‘p
so‘zidan boshqa barcha so‘zlar turli ma’noli 
qismlarga ajraladi. Endi so‘z birikmalarining qurilishini tekshiramiz: 
Bizning 
fakultetimizda, fakultetimizda qatnashadilar, ko‘p to‘garaklarga, to‘garaklarga 
qatnashadilar. 
Va, nihoyat, gap qurilishini tekshiramiz: 
”Bizning 
(aniqlovchi)
 
fakultetimizda 
(hol)
talabalar 
(ega)
ko‘p 
(aniqlovchi)
to‘garaklarga 
(hol)
 
qatnashadilar 
(kesim)
”
. Demak, tildagi har bir birlik o‘zining ichki qurilish 
qonuniyatlariga asosan tarkib topadi.
Til tizim sifatida.
Bu masalaga to‘xtalishdan oldin 
”tizim”
tushunchasi izohlanishi 
kerak. Manbalarda bu tushunchaga quyidagicha ta’rif berilgan: ” 
Tizim
- 3. O‘zaro 
bog‘liq va uzviy tartibda bo‘lgan narsa, hodisalar birligi, majmui”. Yana: ”
Sistema
(yun.), o‘zaro munosabat va aloqada bo‘lgan, muayyan yaxlitlik, birlik hosil 
qiluvchi juda ko‘p elementlar”. Demak, tizimning asosiy belgilari, birinchidan, juda 
ko‘p qismlardan iborat bo‘lishi kerak, ikkinchidan, bu qismlar o‘zaro munosabatda, 
aloqada bo‘lishi lozim.
Tizimga misol keltirish uchun gapni uzoqdan boshlashga to‘g‘ri keladi. 
Astronomiyadan ma’lumki, Yer sayyorasi Quyosh tizimiga kiruvchi 9 ta 
sayyoraning biridir. O‘z navbatida, Quyosh tizimi ham kamida xuddi shunga 
o‘xshagan 100 mlrd. yulduzni o‘z ichiga olgan Galaktika (bizda uni Somon yo‘li 
deyishadi) tizimi tarkibiga kiradi. Bizning galaktika esa galaktikalar tizimiga 
mansubdir.
Endi ulkan tizimlardan nisbatan kichik tizimlarga, ya’ni Yer sayyorasiga qaytamiz. 
Yer yuzida yashovchi aholi 5600 dan ortiq tilda so‘zlashadi. Yuqorida aytilganidek, 
til ijtimoiy hodisalar tizimiga mansub bo‘lib, bu tizimga yana adabiyot, san’at, 
madaniyat kabi bir qancha ijtimoiy hodisalar kiradi. Til ham o‘z navbatida tizim 
sifatida o‘zaro bog‘langan va munosabatda bo‘ladigan tovushlar tizimi, lug‘at 
tarkibi va grammatik qurilishi kabi qismlardan iborat (yuqorida bularning har biriga 
ta’rif berildi). Bu o‘rinda biz bu qismlarning o‘zaro aloqasi va munosabatini 
ochishga harakat qilamiz. Yakka olingan nutq tovushi so‘z sifatida shakllanmasa 
yoki so‘z tarkibiga kirmasa, u oddiy