1-ma’ruza. Sintaksis. Sintaktik aloqa turlari. So`Z birikmasi

5-§. So`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvi

Gapda so`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvi quyidagi vositalar orqali bo`ladi:

1. Affikslar. O`zbek tilida so`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvida turlovchi va tuslovchi affikslarning xizmati katta. Masalan: chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to`ladi (O`.H.). Bu gapdagi so`zlar o`zaro kelishik affikslari (-ning, -ga), egalik affiksi (-i) va shaxs-son affiksi (-di) orqali sintaktik aloqaga kirishgan.
2. YOrdamchi so`zlar. Ko`makchilar, bog`lovchilar gapda so`zlarning o`zaro munosabatga kirishuviga xizmat qiladi. Masalan: Xalqning ulug`vorligi uning soni bilan o`lchanmaydi, yagona o`lchov uning aqliy kamoloti va axloqiy barkamolligidir. («Tafakkur gulshani»).
Bu gapda ot (soni) fe’liga (o`lchanmaydi) bilan ko`makchisi orqali bog`langan; kamoloti, barkamolligi so`zlari teng aloqaga kirishib, uyushgan ot kesim vazifasini bajargani holda va bog`lovchisi yordamida sintaktik munosabatga kirishgan.
Ba’zi hollarda yuklamalar ham bog`lovchi vazifasida kelib, so`zlar orasidagi sintaktik munosabatni ko`rsatib keladi: Bugundan boshlab yotoq joylarda... yigitlardan bitta navbatchi qoldirildi-yu, boshqa hamma paxtaga chiqdi. (P.Q.).
Bog`lama ega va ot kesim munosabatini ifodalashga xizmat qiladigan yordamchidir: Hayotda go`zallik, quvvat va saodatning manbai soddalikdir. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).
3. So`z tartibi. Gap tarkibidagi so`zlarda maxsus grammatik ko`rsatkichlar bo`lganda, ularning o`rnini almashtirish sintaktik holatni o`zgartirmaydi. Qiyoslaylik: daraxtlarning tagida... nozikkina maysalar ko`rinib qoladi. (O`.U.). – Nozikkina maysalar daraxtlarning tagida ko`rinib qoladi.
So`zlarda maxsus grammatik ko`rsatkichlar bo`lmaganda, ularning o`rnini almashtirish sintaktik holatga ta’sir qiladi. Qiyoslang: yam-yashil dala (aniqlovchili birikma) – Dala yam-yashil (ega, kesimdan iborat yig`iq gap).
4. Pauza. Pauza ham sintaktik vosita sifatida ahamiyatga ega. Pauzaning o`zgarishi sintaktik holatning o`zgarishiga sabab bo`lishi mumkin. Masalan: Quloq solib o`tirgan boladan so`radi. Bunda boladan so`zidan so`ng pauza qilinsa, quloq solib o`tirgan sifatdoshi boladan so`ziga nisbatan sifatlovchi vazifasini bajaradi. Agar quloq solib o`tirgan sifatdoshidan keyin pauza bo`lsa, sifatdosh anglashgani holda ega vazifasini bajaradi.