1 ma’ruza mexanikaasoslari

Atomvayadrofizikasi. Radioaktivlik. Radioaktivparchalanishqonunlari. Ionlovchinurlanish. Dozimetriya asoslari.

Barcha moddalar ko’p sonli bo’linmas zarralardan (atomlardan) tashkil topgan, degan fikrlar juda qadim zamonlarda yunon olimlari Demokrit, Epikur va Lukresiylar tomonidan bil-dirilgan (atom so’zi yunoncha «atomos» — bo’linmas degan ma'noni anglatadi). Lekin ularga turli sabablarga ko’ra uzoq vaqtlargacha jiddiy etibor berilmagan. Ammo o’n sakkizinchi asrda fransuz AXavuaze (1743-1794), ingliz LDalton (1766-1844), italyan A.Avogadro (1776-1856), rus M.Lomonosov (1711-1765), shved Y.Berselius (1779—1848) kabi olimlarning sa'y-harakatlari natijasida atomlarning mavjudligiga shubha qolmadi. D.Mendeleyev 1869- yilda elementlar davriy sistemasini yaratib, barcha moddalarning atomlari bir-birlariga o’xshash tuzilishga ega ekanligini ko’rsatib berdi. Shu bilan birga, yigirmanchi asrning boshlariga kelib, bo’linmas hisoblanuvchi atomning ichiga nigoh tashlash, ya'ni uning tuzilishini o’rganish muammosi vujudga keldi. Ingliz fizigi JJTomson 1903- yilda atomning tuzilishi haqidagi birinchi modelni taklif qildi. Boshqa ingliz fizigi D.Rezerford o’z tajribalariga asosan Tomson modelini inkor etib, atomning plane-tar modelini taklif qildi. Ushbu modelga muvofiq, atom yadrodan (o’zakdan) va uning atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tash-kil topgan. Keyinchalik esa atom yadrosi — musbat zaryadlangan proton va elektrneytral neytronlar majmuasidan iboratligi aniqlandi.

Tomson modeli. 1897- yilda ingliz fizigi JTomson e= 1,6•10^-19 Kl ga teng manfiy zaryadlangan va massasi m=9,11•10^-31kg bo’lgan, elektron deb ataluvchi zarrani kashf qildi. Tajribalar, jumladan, atomlarning ionlashuvi bu zarraning atom tarkibiga kirishini tasdiqladi. Chunki elektr neytral atom o’z tarkibiga kiruvchi zarra — elektronni yo’qotganda yoki uni qo’shib olganda ionga aylanadi.

Agar atom tarkibida manfiy zaryadlangan zarra — elektronning mavjudligi ma'lum bo’lsa, u holda atomda yana nima bo’lishi mumkin, degan savol tug’iladi. Tabiiyki, elektronlarning zaryadiga teng bo’lgan musbat zaryad mavjud. Aks holda atom elektr jihatdan neytral bo’lmas edi. Aynan shunday muloha-zalar yuritgan J.Tomson 1903- yilda atom-ning tuzilishi haqidagi o’z modelini taklif qildi. Tomson modeliga muvofiq, atom — massasi tekis taqsimlangan 10~¹⁰ m kattalikdagi musbat zaryadlardan iborat shar sifatida tasav-vur qilinadi. Uning ichida esa o’z muvozonat vaziyatlari atrofida tebranma harakat qiluvchi manfiy zaryadlar (elektronlar) mavjud bo’lib, musbat va manfiy zaryadlarning yig’indisi o’zaro teng. Endi bu modelning to’g’riligini tekshirish, ya'ni uning ichiga nigoh tashlash kerak edi, Boshqa ingliz fizigi D. Rezerford shu vazifani bajarishga bel bog’ladi.