1-Ma’ruza: Kirish. Texnologik loyihalashni asoslari, loyixalashni asosiy savollari. «Soxa korxonalarini loyixalash asoslari»

 
 «Soxa korxonalarini loyixalash» fanining kelib chiqishi va rivojlanishi 
Birinchi gidrotexnik inshootlar Qadimgi Misrda eramizdan 3 ming yil avval 
yaratilgan edi. Firavn Menes davrida uzunligi 450 va balandligi 15 metr keladigan 
Koshish to‘g‘oni barpo etilgan edi. Nil daryosining bo‘yida poytaxt shaxar Memfis 
qurilishi munosabati bilan daryoning o‘zanini o‘zgartirish talab etilgandi. 
Taxminan eramizdan avvalgi 2800-2500 yillarda Qoxira shaxridan 30 km 
janubroqda uzunligi 108 va balandligi 12 metr keladigan to‘g‘on qurildi va u tez 
orada suvni chiqarib yuborish qurilmasi yo‘qligi munosabati bilan butunlay yuvilib 
yo‘q bo‘lib ketadi. Bu faktlar shuni ko‘rsatadiki loyixalash ishlari o‘zoq-o‘zoq 
ming yillarga borib taqaladi va loyixalash ishlarini amalga oshirmasdan turib xar 
qanday, shaxar qurilishi bo‘lsin, yoki gidrotexnik inshoatlar qurilishi bo‘lsin 
bajarib bo‘lmaydi. O‘rta asrlarda Niderlandiyada yaratilgan inshootlar o‘n asr 
mobaynida quriqlikni kengayishiga sababchi bo‘ldi, chunki bu inshootlar dengiz 
satxidan pastda joylashgan bo‘lib to‘siq dambalarga ega edilar. Bu inshootlarning 
yaratilishi shundan dalolat beradiki, o‘sha davr loyixalarida va qurilishida ekologik 
omillarning ta’sirini xisobga olingan. Dunyoda temir yo‘llarning ommaviy tarzda 
qurilishi muxandis-geologik izlanishlarsiz amalga oshirib bo‘lmasligi loyixalash 
ishlarining yanada rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Sobiq Ittifoq davrida mamlakatni 
yoppasiga elektrlashtirish yuzasidan GOELRO rejasini qabul qilinishi loyixalash 
ishlarining yanada rivojlanishiga sababchi bo‘lib, 1921 yilda birinchilar qatorida 
Volxov gidroelektr stansiyasini barpo etish maqsadida loyixalash ishlari boshlandi. 
Olimlar oldiga qo‘yilgan masalalardan biri gidroelektrostansiya to‘g‘onining 
optimal balandligini aniqlash va bu qurilishning atrof-muxit tabiatiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatmasligini ta’minlash edi. Shu maqsadda rus akademigi L.I. Prasolov 
boshchiligidagi mataxassislar guruxi tadqiqot ishlarini olib borishdi. 30-yillarda 
olimlar Ye.A. Ansberg, A.A. Rode, A.A. Lyutinlar Rыbinsk va Kamsk suv 
omborlari loyixasining atrof-muxitga ta’sirida tuproq-botanikasi kompleks 
tadqiqotlarini olib boradilar. 40-50 yillarga kelib, olimlar gidrotexnik qurilish 
loyixalarida asosan e’tiborni daryolarning gidrogeologik rejimini o‘rganishga 
qaratdilar va uning istiqbolini belgiladilar. Sovetlar sistemasi bo‘yicha qabul 
qilingan qarorlar loyixalarni rejalashtirish bosqichida nazorat qilish imkonini 
berardi. Loyixalash bosqichlarida qaror qabul qilish uchun nazoartni idoraviy 
ekspertiza yordamida amalga oshirilar edi. Bunda 50 dan ortiq turdagi loyixa va 
loyixa oldi xujjatlari qabul qilingan norma va qoidalarga asosan ekspertiza 
nazoratidan o‘tib, ijobiy xulosa berilmaguncha, ular o‘z faoliyatlarini rasman 
boshlay olmasdilar. Ammo, inson sog‘lig‘iga va atrof-muxitga rejalashtirilgan 
xo‘jalik faoliyati oqibatlarini sistematik, kompleks va ochiq ko‘rib chiqilmas edi. 
1985 yili Gosstroy tomonidan birinchi bor qurilish norma va qoidalari (SNiP) 
qabul qilindi. 
Oziq-ovqat sanoati xalqimizning oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini ta’minlashi 
bilan alohida o’rin egallaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining ko’p qismi qayta 
ishlangan holda xalqimizga еtkazib bеriladi. Shuning uchun oziq-ovqat sanoati 
korxonalarini zamon talabi darajasida rеkonstruktsiya qilish, yangisini qurish va 
tarmoqlarni kеngaytirish dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Oziq-ovqat 

---

sanoati boshqa tarmoqlar bilan barobar rivojlanib kеlmoqda. Xususan 1941-45 
yillardan ilgari yaxshi rivojlangan. Sabab og’ir sanoat rivojlanib mеtall 
ko’paygan, mashinalar yaratish va ishlab chiqarish ko’paygan va oziq-ovqat 
sanoati kuchli tarmoqga aylangan. Ayni holda turli xil konsеrva mahsulotlari, 
go’sht-sut mahsulotlari, qand bijg’ish sanoati mahsulotlari va shu kabi mahsulotlar 
ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.