1-Ma’ruza Hozirgi o`zbek adabiy tili” fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Hozirgi o’zbek adabiy tilining ijtimoiy ahamiyati

Tayanch tushunchalar

Fonetik-fonologik sath - til ierarxiyasining tovush tizimidan iborat quyi pog’onasi (quyi yarusi): nutq tovushlari, bo’g’in, urg’u, ohang va b.lar.

Leksik sath - til ierarxiyasining lug’at boyligidan iborat yuqori pog’onasi: so’zlar, iboralar, ularning turli qatlamlari.

Grammatik sath - til ierarxiyasining morfologik va sintaktik birliklardan iborat eng yuqori pog’onasi: so’z turkumlari, grammatik ma’no va grammatik shakllar, so’z birikmalari va gap, ularning turlari va konstruksiya modellari.

Vokalizm - unli fonemalar tizimi.

Konsonantizm - undosh fonemalar tizimi.

Divergensiya - til strukturasidagi o’zgarishlar ta’sirida bir fonemaning ikki fonemaga bo’linishi. Mas."k"ning "k"va "q"ga ajralishi.

Konvergensiya - tarixiy taraqqiyot natijasida ikki fonemaning bir fonema holiga kelishi: qadimgi turkiy va eski o’zbek tillarida alohida-alohida fonemalar bo’lgan "q" va "o" unlilari shu qonuniyat asosida hozirgi o’zbek adabiy tilida bitta "o" fonemasiga birlashgan.

Pozitsion xususiyatlar - nutq tovushlarining so’z tarkibidagi o’rni (unlining urg’uli yoki urg’usiz bo’g’inda, undosh tovushning kuchli yoki kuchsiz pozitsiyada bo’lishi), shu omil ta’sirida yuz beradigan hodisalar.

Sintagmatik xususiyat – so’z yoki bo’g’in tarkibida tovushlarning zanjirsimon joylashuvi, birin-ketin kelishi, gorizontal chiziq bo’ylab joylashuvidan kelib chiqadigan xususiyatlar.

Singarmonizm – so’zning asosi va affiks tarkibidagi unlilarning o’zaro uyg’unlashuvi, garmoniyasi.

Sheva – muayyan tilning o’ziga xos fonetik, leksik va grammatik xususiyatlariga ega bo’lgan eng kichik qismi.

Lahja - fonetik, leksik va grammatik umumiylik asosida birlashgan shevalar yig’indisi. U dialekt nomi bilan ham ataladi.