Hozirgi o’zbek adabiy tilining dialektal asoslari. O’zbek tili bir qator shevalarni o’z ichiga oladi, bunday shevalar etnolingvistik nuqtai nazardan uchta katta lahjaga - qarluq, qipchoq va oguz lahjalariga birlashtiriladi. Hozirgi ozbek adabiy tilining tarkib topishida ana shu uchta lahja shevalarining ishtirok etganligi tabiiy bir holdir, ammo ulardan qaysi biri adabiy tilga koproq darajada asos bolganligi masalasida tilshunoslar orasida yakdillik yoq. Kopchilik manbalarda hozirgi ozbek adabiy tilining tayanch dialekti sifatida qarluq lahjasi, xususan, uning Toshkent-Fargona tipidagi shahar shevalari ishtirok etganligi korsatiladi3. Ammo ayrim tilshunoslar (masalan, prof.X. Doniyorov, dotsent B. Toychiboyev) adabiy tilning tayanch dialekti masalasiga boshqacharoq yondashadilar: ularning fikricha, hozirgi ozbek adabiy tilining tarkib topishida qipchoq lahjasiga mansub shevalar ham faol qatnashgan, shunga kora adabiy til me’yorlariga oid ayrim masalalar (xususan, vokalizm tizimi, alifbo tuzilishi) qayta ko’rilishi kerak. Bu mualliflarning ta’kidlashicha, hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmida 6 ta emas, 8-9 ta unli fonema bor, ular i/ы, ә/a, ү/u, ө/o kabi kontrast juftliklarni hosil qiladi4.
Hozirgi ozbek adabiy tilining grammatik qurilishida otning jonalish, orin-payt va chiqish kelishiklaridagi shakllari Toshkent- Fargona gruppa shevalariga asoslanadi:"-ga"(j.k), "-da" (o-p.k) va "-dan"(ch.k) kabi. Boshqa shevalarda otning bu kelishiklaridagi shakllari quyidagicha boladi: Samarqand shevasida "-ga" formanti jonalish va orin-payt kelishiklari manosini ifodalaydi: Buxoroga ketopti ("Buxoroga"- otning jonalish kelishigidagi shakli), Buxoroga oqopti ("Buxoroga"otning o’rin-payt kelishigidagi shakli) kabi. O’g’uz lahjasi shevalarida "-ga" o’rnida "-g’a" (qurvaqag’a), "-yә" (tangyә), "-nә" (әrkinә), "-na(yanыna),"-ә" (үyimә) formantlari ishlatiladi. Bunday har xillik tushum va qaratqich kelishiklarida ham mavjud: "-ni"/"-nы", "-ning"/"-nыng" (qipchoq lahjasi shevalarida), "-ning"/"-ing","-nыng"/"-ыng" (Iqon, Qorabuloq, Hazorasp shevalarida), "-ni"/"-ti"/"-pi"/"-yi"/"-mi" (Toshkent shevasida) kabi. Bunday ko’p variantlilik adabiy tilga ko’chirilmagan.
Shuni ham aytish kerakki, kopchilik shevalarda tushum va qaratqich kelishiklari deyarli farqlanmaydi. Shuning uchun ham kelishiklar soni Toshkent, Fargona, Xeva-Urganch shevalarida-5ta, Qarshi shevasida 4 tadir. Qipchoq lahjasining j-lovchi shevalarida, qarluq-chigil-uygur lahjasining Iqon-Qorabuloq dialektida esa ularning soni 6 taga etadi. Hozirgi ozbek adabiy tilining 6 kelishikli tizimga asoslanishida ana shu lahjalarning morfologik xususiyati hisobga olingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |