1-ma’ruza. Fizika fani haqida. Moddiy nuqtaning to’G’ri chiziqli harakati

Fizik kattaliklar. Birliklar sistemasi. 
Fizikaviy qonunlar fizik kattaliklar orasidagi ma’lum munosabatlar vositasida ifodalanadi. 
Fizik kattalik deb- miqdor jihatdan har bir fizik ob’ekt uchun hususiy, lekin sifat jihatdan ko’plab 
ob’ektlar uchun umumiy bo’lgan va bu ob’ektlarning biror hossasini ifodalovchi kattalikka aytiladi. 
Fizik kattalikni ham miqdor, ham sifat jihatdan to’la ifodalaydigan kattalikka uning haqiqiy qiymati 
deyiladi. 
Fizik kattaliklar sistemasi asosiy va hosilaviy kattaliklardan iboratdir. Asosiy fizik kattaliklar ettita 
bo’lib, ularning uchtasi moddiy dunyoning asosiy hossalarini ifodalovchi: uzunlik, massa, vaqt kabi 
birliklardir. Qolgan to’rttasi esa fizikaning biror bo’limidan olingan. Bunday kattaliklar: tok kuchi, 
termodinamik harorat, modda miqdori va yorug’lik kuchidir. 
Fizik kattalikning son qiymati, uning kattaligini ko’rsatuvchi son bo’lib, tanlangan birlikka bog’liqdir. 
Fizik kattalikning birligi deb, har bir fizik kattaliklarni miqdoriy ifodalash uchun qullaniladigan, shartli 
ravishda son qiymati birga teng deb belgilangan o’lchamli fizik kattalikka aytiladi. Odatda birlik kattalikning 

---

belgisi yordamida quyidagicha ko’rsatiladi:
 
va hokazo. Fizik kattalikning birligi, shu 
fizik kattalikning o’ziday kattalikdir. Fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy birliklarining to’plami birliklar 
sistemasini tashkil kiladi. 
 
Fizik kattaliklarning halqaro birliklar sistemasi (sI-sistema international o’zbekcha «sI») 1960 yilda 
o’lchov va tarozilar bo’yicha bosh konferentsiyada qabul qilingan bo’lib, ettita asosiy –metr, kilogramm, 
sekund, ampir, kel’vin, mol, kandela- va ikkita qo’shimcha-radian va steradianalardan tuzilgan. 

Metr (m) – yorug’likning bo’shlikda 1g’299792458 s da o’tadigan yo’lining uzunligi; 

Kilogramm (kg)- kilogrammning halqaro timsolining massasiga teng massa. Parij yaqinidagi sevr 
shahrida ulchov va tarozilar halkaro byurosida saqlanayotgan platina-iridiy kotishmasining massasi); 

Sekund (s) –tseziy-133 atomi asosiy holatining ikkita o’ta nozik sathlari orasidagi o’tishga mos 
keluvchi nurlanish davrining 9192631770 tasiga teng bulgan vaqt. 

Kelvin (K)-suv uchlamchi nuqtasi termodinamik haroratining 273,15 dan bir qismiga teng harorat 
birligi; 

Amper (A) – bo’shlikda bir- biridan 1 m masofada, joylashgan, ko’ndalang kesim yuzasi juda kichik 
bo’lgan, ikkita parallel, to’g’ri cheksiz uzun o’tkazgichlardan o’tganida bu o’tkazgichlar orasida ular 
uzunligining har bir metriga 2
·
10
-7
N o’zaro ta’sir kuchi vujudga keltiradigan o’zgarmas tok 
kuchidir. 

Mol (mol) –tarkibiy elementlari, 0,012 kg massali
12
C uglerodda mavjud bo’lgan tarkibiy 
elementlarga teng, sistemaning modda miqdori; 

Kandela (kd) –540
·
10
12
Gts chastotali monohromatik nurlanish chiqaradigan manbaning, energetik 
kuchi 1g’683 Vtg’sr bo’lgan yo’nalishdagi yoruglik kuchi;