1-ma’ruza: Elektr mashinalar haqida umumiy ma’lumot

Generatorlarda mashina valiga uzatiladigan mexanik energiyani elektr energiyaga aylantirib beradi.
Motorlarda elektr energiyasi mexanik energiyaga aylantiriladi.
Bitta elektr mashinalari ham divigatel, ham generator rejimida ishlashi mumkin. Biroq generator va motorlarda odatda konstruktiv ko’rinishi farq qiladi va bu mashinaning zavod tomonidan o’rnatilgan ustki qismida uning ish rejimi ko’rsatiladi.Sinxron mashinalar reaktiv quvvat tarmog’ida uzatish va iste’molchi rejimida ishlashi mumkin. Bunday turdagi mashinalar sinxron kompensatorlar deb ataladi. Elektr mashinalarida qo’zg’almas qismi stator va yagona qo’zg’aluvchi qismi rotor yordamida ishlaydi. Faqat rotorning o’zi aylansa bunda mashina erkinlikning birinchi darajasida bo’ladi. Bunday mashinalar bir o’lchamli mashinalar deb ataladi[8].
Elektr mashinalarida elektromagnit maydon rotor va statorda bo’ladi. Agar ikki qismning ham aylanishiga ruxsat berilsa unda ular qarama-qarshi joylashadi. Mashinalarda ikkinchi darajali erkinlikda rotor va stator aylanishi mumkin. Bu ikki o’lchamli mashina deyiladi. Harakatlanuvchi qurilmalarda rotor 90⁰ burchak ostida joylashgan ikki tomonga aylanuvchi sha

r
bo’lishi mumkin. Bunday mashinalar uchinchi darajali erkinlikda bo’ladi. Fazoviy elektromexanikada olti o’lchamli elektromexanik sistemani hisoblashga to’g’ri keladi, qaysiki rotor va statorlar uchinchi darajali erkinlikda bo’ladi.
Elektr mashinalari oldinga va orqaga harakatlanishi mumkin. Biroq mashinalarda orqaga va oldinga harakat bilan stator va rotor ulanadi va magnit maydon havoli oraliqda maydon xatoligiga chetidan qaytadi. Chiziqli elektr mashinalarida chetki effektning energetika ko’rsatkichlari yomonlashadi. Past energetik ko’rsatkichlar elektr mashinalarini oldinga va orqaga harakatini chegaralaydi.

13. 
    rasmdagi a-v lardagi silindrsimon stator va rotorli odatiy mashinalardan segmentli stator mashinalar va chiziqli elektr mashinalari olinadi. Chiziqli mashinalar segment mashinalarning rotorini cheksizlikgacha kattalashishi vaqtida olinadi. Chiziqli mashinalarning generator rejimidan amaliyotda qo’llanilmaydi.
    

14. 
    rasm. Mashina o’zgartirgichlar chiziqli mashinalar va segment statorli mashinalarning an’anaviy konstruksiyalari.
    

Elektr iste’molchilarlar (EI) orasida asosiy o’rinni avtomatik moslamalarning indikator mashinalari egallaydi. Bu alohida datchiklar, burchakli va chiziqli ko’chirishda raqamli axborotlarga o’zgartiriladi, vaqt moslamalari va boshqa harakatlanuvchi sistemaning elektromexanik moslamalari.
Elektr mashinalarining suv ostida, fazoda, yer ostida va oddiy sharoitlarda ishlovchi cheksiz konstruksiyalaridan foydalaniladi. Deyarli barcha induktiv elektr mashinalarida aylanma harakat mavjud, bunga sabab oddiy mashinaning aylanuvchi qismi rotor, stator esa harakatlanmaydigan qismi ekanligidir. Biroq mashinalarning rotorini oldinga-orqaga, tebranma, impulsli harakati va tatbiqi topildi. Mashinalar suyuq va gaz ko’rinishidagi rotorlar bilan qo’llanilmoqda.