1-маъруза. «дастурлар тузиш» сохасига кириш

Курснинг мазмуни. Технологик ёндашув дастурий таъминотнинг турли синфларига ва дастурларни ишлаб чиқувчилар жамоасининг ўзига хослигига қаратилган стадия ва жараёнларнинг ўзига хослиги билан аниқлагади.
Одатда хар бир стадияда ягона жараён бажарилади. Классик технологик ёндашув бошқарув, талаб ва лойихалаш тахлили, дастурлаш, тест қилиш ва хисоблаш, дастурни ишга тушириш, фойдаланиш ва назорат қилиш, дастурдан фойдаланишни тугатишдан иборат (бўларнинг барчаси кейинроқ кўриб ўтилади).

1. 
   Хозирда бундай курслар юқори масштабли дастурий тизимлари қайта ишлаш ва бу муаммоларнинг хал этилиш методларига багишланган. Уларда асосан бундай тизимларни компонент технологиялар асосида қайта ишлашни ташкил қилишнинг замонавий усуллари хақида гапирилади. Масалан: WEB-илова мисолида Java ва NET технологияларини қўллаш билан ташкил қилиш. Шунингдек бу технологияларга кириш хақида хам берилади. Ўқувчилар мураккаб дастурий таъминотларни қайта ишлаш методлари хақида, дастурларни саноатий қайта ишлашда замонавий ёндашувни қўллаш хақида ва қайта ишлаш лойихасидаги қатъий чеклов талаблар доирасида сифатли ва қулай дастурлар яратиш усуллари хақида яхши тасаввурларга эга бўлади. Шунингдек ўқувчилар J2EE ва NET каби замонавий платформалар асосида иловалар яратиш технологиялари элементлари билан хам танишади. Бу курс доирасида фақат дастурлаш мухандислиги киришдан ташқари, ўқувчиларга Web-иловаларни қайта ишлашнинг замонавий тузилмали технологиялари бўйича асосий билимлар тўплами хам берилади.
   

Шу тариқа, берилган маърузалар асосан иккита мақсадни кўзда тутади:
1) Дастурий таъминот (ДТ) мухандислигига киришни мураккаб дастурий тизимларни яратиш методларини ўрганувчи мухандислик сохаси деб қараш;
2) Хозирда кенг талаб қилинаётган компонентли (таркибий қисмли) тақсимланган дастурий тизимларни яратишнинг замонавий технологияларини ўрганишга кириш.
Компонентли технологиялар гарчи фаол тарақкий этишда давом этаётган бўлса-да, хозирда хам замонавий дастурлаш мухандислигининг асосий элементи хисобланади. Улар нафақат амалий ДТ нинг асосида ётади, балки тизимли дастурлашга ичига хам киради. Кўп ишлатилаётган ўрта даражали (middleware) тизимларнинг асосий принципларини билиш ва улар асосида иловалар яратиш операциш тизимлар, компиляторлар ва маълумотлар базасини бошқариш тизими каби хозирда хам профессионал дастур яратувчини ўқитишнинг зарур элементи бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, бўлар мураккаб дастурларнинг замонавий амалиётда саноатий қайта ишланиш жараёнини юзага келтирадиган асосий технолигик элементларнинг шархидир. ДТ нинг хаётий даври модели, унинг фан сохаси тахлил ва талабларига, ДТ сифати таъминотига, ДТ архитектураси ва алохида қомпонентларнинг қайта ишланмасига, фойдаланувчи интефейсининг қайта ишланишга боглиқ бўлган фаолияти, компонентли–йўналтирилган қайта ишлашнинг замонавий тиллари ва ДТ ни қайта ишлаш дойихаларини бошқариш муаммолари қаралади. Бу сохаларнинг хар бирида қайта ишлаш жараёни қатнашчиларининг олдида турган асосий масалалар ва уларни амалиётда хал этишда ишлатиладиган бир-иккита техника туради. Бундан ташқари, тажрибали дастур ишловчининг билимлари тизимининг қайта ишлашнинг компонентли технологияси, тақсимланган иловалар технологияларини яратишнинг тахлил ва лойихалаш намуналари каби мухим элементлари хам кўриб ўтилади.
Натижада кимгадир берилган материал хажми жудаям катта, кимгадир эса у юқорида санаб ўтилган сохаларни юзаки ёритаётгандай кўриниши мумкин. Униси хам, буниси хам хақиқатга яқин бўлиши мумкин, чунки хамма ўйланган иш хам амалга ошавермайди. Бироқ курснинг бундай тузилмаси дастурий таъминот мухандислигининг замонавий холатини яхши акс эттиради. Дастурий таъминот мухандислиги мухандислик сохасининг ютуқлари билан фаол ривожланади, турли сохалар – математика ва тизимли тахлилдан микроиқтисодгача, когнитив психологиядан кичик уюшмалар социологиясигача бўлган сохалар натижаларидан фойдаланади. Унинг турли сохалари материалини биттиа курсга сигдиришнинг иложи йўқ – уларнинг исталганига тўлиқ бир курсни багишлаш мумкин.
ТП (Дастурлаш технологияси) муаммолари компьютер технологиясини алохида масалаларни ечиш воситасидан дунёни ахборот моделлаштириш воситасига айлантиришдан, хусусан, дастурий тизимлар(комплекслар, махсулотлар) деб аталувчи ва мураккаб тизимларнинг барча хоссаларига эга бўлган қийин ёки «катта» дастурларни тузишдан иборатдир.
Бунда қайта ишлаш учун махсус методлар талаб қилинади. Қайта ишлашдаги қийинчиликлар кўпгина омилларга, хусусан кўплаб одамларнинг самарали мехнатига боглиқ. Қайта ишлашдаги муаммоларни хал этишга ёндашувни баён этиш учун ДТ ни қайта ишлашга ёндашувлар, ДТ меъморчилиги ва бошқа қатор тушунчалар тизими киритилади.
Келиб чикишига кўра, ТП нинг тараққий этиши дастурлаш тилларининг яратилиши билан бошланди. Ундан сўнг ТП қуйидаги йўналишларда ривожланди: пастлашиб борувчи қайта ишлаш ва тузилмали дастурнинг асосланиши ва киритилиши, берилган маълумотлар ва модулли ёндашувнинг абстракт типларининг ривожланиши, ишончлилик ва ихчамлилик муаммолари, жамоавий қайта ишлаш, ТП ни қўллаб-қувватлашнинг дастурий жихозларининг пайдо бўлиши, фойдаланувчи интерфейсининг тараққий этиши, сифат, методлар ва спецификация (тавсирлаш) тиллари концепцияси яратилиши, объект ёнжашув, компьютер тармоқлари концепциясининг ривожланиши, ахборотлар ва тармоқдан ўзатилган хабарларни химоялаш, CASE технологияси.
Масалан: дастурлаш технологиясига ёндашувнинг бошқалардан қатъий фарқ қилувчи иккита тури бор: мухандис-конструкторлик ва математик. Биринчи ёндашув келтирилган талабларга мос келувчи дастур махсулотини масалаларни ечиш алгоритми бўйича яратишга асосланган. Иккинчи ёндашув эса дастурларнинг тўгрилигини математик исботлашга ва келтирилган тавсирлар бўйича тайёр дастурларни автоматик (ярим автоматик) равишда қабул қилишга асосланган.
Марузаларимизда программалаштириш теxнологиялари умумсаволлари бо`йича о`зига программалаш теxнологиялари ва программанинг хаётий циклини киритадиган - масаланинг ко`йилишидан амалга ошириш ва режалаштиришнинг бахоланишини программалаштириш псиxологияси ишлаб чиқарувчилар коллективининг ташкил этиши документлаштириш ва олиб бориш реинжиниринг сифатни бошқариш стандартлар кейс теxнологиялар бо`йича қўйидаги саволларга жавоб оламиз. Программанинг хаётий цикли нима? Циклни киритишга асосий ёндашувлар канака? Классик ва стандарт теxнологиялари жараёни нима? Теxнологик босқичлар қандай келиб чиқади ва уларнинг келиб чиқиш тартиби нимадан иборат? Программанинг теxнологик коллектив ишлаб чиқариши нимани ифода этади? Қандай қилиб сифатли программа таминотига эришиш мумкин?
Теxнологик ёндашувларнинг классификацияси бо`ш формализацияли ёндашувни ажратади, қаттиқ ёндашувлар. Биз генетик ёндашувларни ко`риб чиқамиз бу ёндашувлар формал келиб чиқишлар асосида ко`риб чиқилади.
Юмшоқ ёндашувлар о`зига тез ишлаб чиқаришларнинг эрта ёндашувларини киритади, адабтив ёндашувлар -кузатув дастурлашининг ёндашуви стандарт теxнологик жараёнлар учун хаётий цикл жараёнлари xалқаро стандартлар билан аниқланади, масалан ISO/IEC 12207.
Стандарт жараёнлар асосий ёрдамчи ва ташкил этувчи жараёнларга бо`линади.
Теxнологик жараёнларнинг асосий босқичлари о`зига эрта теxнологик ёндашувларни киритади каскад технологик ёндашувлар, каркас теxнологик ёндашувлар адаптив теxнологик ёндашувлар ва кузатув ёндашувларини белгилаб о`тамиз.
Дастурлашнинг биринчи тугалланган теxнологияси боyлиб структурали дастурлаш хисобланади. Модел дастурлаш бу берилганлардан дастурлашдир. Айниқса машxур бўлyб объектив ориентирлаштирилган компонентли ва визуал дастурлаш, коллектив ишлаб чиқариш теxнологиялари (ишлаб чиқиш теxнологиялари) программалаштириш теxнологиялари о`рнатилган программа теxнологиялари хисобланади.
Хозирги пайтда ПС ишлаб чиқиш компьютер теxнологиясини ПС график спетсификацияси ва график талаб чиқаришлари учун дастурий қўллаб-қувватлашини фойдаланиш билан xарактерлаш мумкин.
Обектни ориентрлаштирилган анализ ва дастурни проектлаштириш заминавий теxнологиясининг яртишини мисол қилиб келтириб yтамиз.