1-Маъруза. Автомобил йўллари.
Режа:
1.1.
Автомобил йўллари тўғрисида тушунчалар.
1.2.
Маҳаллий йўллар ва уларнинг турлари.
1.3.
Тумандаги йўл алоқаси ва юк ҳажмларини ҳисоблаш.
1.4.
Йўл тармоқларининг тоифаси ва уларнинг меъёрлари.
1.5.
Маҳаллий йўлларни жойлаштириш.
1.1 Автомобил йўллари тўғрисида тушунчалар.
Юклар ва йўловчиларни автомобил транспорти ёрдамида
ташишни
кўзда тутадиган, аҳоли яшаш пунктларини бир бирлари билан, саноат
корхоналари, саноат ва қишлоқ хўжалик марказларини ўзаро боғлайдиган,
шунингдек юкларни жўнатиш ва қобул қилиб
олиш пунктлари билан
боғлайдиган мураккаб инженерлик мажмуасига автомобил йўллари
дейилади. Ушбу қоида билан бир қаторда автомобил йўлларига шундай
таъриф ҳам бериш мумкин, яъни автомобиль йўли деб, об-ҳавонинг ҳамма
шароитида транспортнинг хавфсиз қатнашини таъминлайдиган комплекс
муҳандислик иншоотига айтилади.
Ўзларининг ҳалқаро, умумдавлат ҳамда ички давлат аҳамиятидан
келиб
чиққан холда автомобил йўллари ҳалқаро, умумдавлат, вилоят, туман ва
қишлоқ хўжалик массивлари аҳамиятига эга бўлган турларга бўлинади.
Республикамиз худудини бошқа ён давлатлар худудлари билан
боғлайдиган магистрал йўл тармоқлари ҳалқаро аҳамиятга эга бўлган
йўллар хисобланади. Мамлакат ичкарисидаги
вилоятларни бир бирлари
билан боғловчи, шунингдек йирик шаҳарларни аэропортлар, темир йўл
вокзаллари, пристанлар билан боғловчи йўллар республика аҳамиятига
молик бўлган йўл тамоқларига кирадилар. Вилоятдаги маъмурий
туманларни бир бирлари билан, вилоят марказини йирик саноат корхоналари
билан боғлайдиган йўллар вилоят аҳамиятига эга бўлган йўллар
хисобланади. Туман марказини тумандаги аҳоли
яшаш пунктлари билан,
шунингдек маҳаллий йирик саноат корхоналари билан боғлайдиган йўллар
туман аҳамиятидаги йўллар деб эътироф этилади. Қишлоқ хўжалик
массивлари ёки фермер хўжаликлари уюшмалари худудларида жойлашган ва
қурилган йўл тармоқлари одатда ички хўжалик йўлларини ташкил этади.
Булардан ташқари, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини даладан олиб чиқиш
ва далаларга тули юкларни ( минерал ўғитлар, қишлоқ хўжалик машиналари,
уруғликлар ва ҳ.) киритиш учун дала йўллари ҳам бунёд қилинади.
Туман аҳамиятига эга бўлган ва ички хўжалик йўллари биргаликда
маҳаллий йўлларни ташкил этади. Расмий маълумотларга қараганда,
маҳаллий йўллар мамлакат умумий йўл тармоқларининг деярли 90 фоизини
ташкил этади. Бундан кўринадики, қишлоқ хўжалигидаги мавжуд юклар ва
йўловчиларнинг деярли барчаси айнан ушбу йўлларда ташилади. Шундай
экан, бундай йўл тармоқлари, уларни лойиҳалаш, қурилишини
ташкил этиш,
зарурий холатда ушлаб туриш , уларни самарали эксплуатация қилиш ва
таъмирлаш нуқтаи назарлардан қатор ўзига хос хусусиятлар билан
тавсифланади.
Автомобил транспортини ривожлантиришнинг бугунги холати ҳамда
автомобил йўлларига қўйиладиган талаблар. Республикани мустақил
демократик давлат сифтида жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига эга
бўлаётганлиги, иқтисодни бугунги бозор муносабатларига мос арзда ислоҳ
қилинаётганлиги ҳамда тезкорлик билан ривожланаётганлиги бошқа
тармоқлар сингари автомобил транспорти соҳасини ҳам илдамлик билан
ривожланишига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатмоқда.
Автомобил
транспортини ривожланиши ҳаракатни тубдан тиғизлашаётганлиги
*
(
*
ҳаракатни тиғизлашганлиги одатда маълум бир йўл бўлагидан маълум бир
вақт бирлигида ўтадиган автомобиллар сони билан аниқланади; одатда бу
кўрсаткич бир суткада маълум бир йўл бўлагидан ўтадиган автомобиллар
сони билан ўлчанади) ва
юк ташиш тезлиги, транспорт воситаларини юк
кўтариш қобилиятини ошиши, юк турлари бўйича ҳаракатланувчи таркибни
ихтисослашуви, автопоездлардан фойдаланиш ҳамда юклар ва йўловчиларни
ташишни ўртача масофасини ошиши билан кузатилади.
Автомобил йўлларини шундай бир узунликда шундай лойиҳалаш ва
қуриш зарурки, бунда автомобиллардан фойдаланиш иқтисодиёт
тармоқлари учун мумкин қадар камроқ сарф харажатлар сарфланишини
таъминлаши зарур. Шу билан бирга, йўллар об ҳаво ва йилнинг қайси фасли
бўлишига қарамасдан автомобиллар ва автопоездларни ҳаракат
хавфсизлигини таъминлаши зарур.
Автомобиллар сони унчалик кўп бўлмайдиган маҳаллий йўлларга
ҳаракат ҳавфсизлиги бўйича ҳам, йўлда транспорт воситалардаги
йўловчиларга хизмат кўрсатиш шарт шароитларига нисбатан ҳам камроқ
талаблар қўйилади. Аммо ҳаракат ҳавфсизлиги
шарт шароитлари ва
транспорт воситаларини маълум бир, ҳисобланган, иқтисодий самарали
тезликда ҳаракат қилишини таъминлаши барча типдаги йўллар учун
сақланиб қолаверади. Автомобил йўли йилнинг исталган вақтида ҳам унда
транспорт воситаларини нормал юришини таъминлаши зарур.
