1. Marketing axboroti tizimini tuzilishi qanday? Ichki hisobot tizimida nimalar ko‘rsatiladi?

1. 
   1. Marketing axboroti tizimini tuzilishi qanday?
   
2. 
   2. Ichki hisobot tizimida nimalar ko‘rsatiladi?
   
3. 
   3. Marketing axborotini asosini nimalar tashkil etadi?
   
4. 
   4. Amaliyotda axborot to‘plashni qanday uslublari qo‘llaniladi?
   
5. 
   5. Maqsadli axborot tahlili nima va u qanday hollarda qo’llaniladi?
   

Marketing axborot tizimi yoki MIS, bozor tadqiqotchilari mutaxassislari uchun juda qulay bo'lgan vositadir, chunki u keng qamrovli funktsiyalar to'plami taklif qiladi. MIS marketing va reklama qaror qabul qiluvchilarga kerak bo'lgan axborot turini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, bu juda muhim vazifadir. MISning yanada keng tarqalgan funktsiyalari ma'lumotlarni yig'ish qobiliyatini va keyinchalik uni kelajakda foydalanish uchun saralashni o'z ichiga oladi. MIS to'playdigan ma'lumotlarni saqlaydi va to'playdigan ma'lumotlarni tahlil qilish uchun foydalanish mumkin. Va nihoyat, MIS ma'lumotlarini mahsulot yoki xizmatni ilgari surish uchun ishlatadigan menejerlarga tarqatish uchun ishlatilishi mumkin. MISdan foydalanish bozor tadqiqotchisi yo'nalishi bo'yicha bo'lgani uchun, ma'lumot mijozlarga o'z vaqtida tarqatiladi.

Marketing ma'lumotlarining qanday turlari foydalanilishi mumkin?
MIS ko'p funksiyali tizim bo'lib mo'ljallanganligi uchun, u turli xil ma'lumotlar turlarini boshqarishi mumkin. Bir necha manbalar MISni ma'lumotlar bilan ta'minlaydi va ularni quyidagi tarzda tasniflash mumkin:

• 
  Olingan ma'lumotlar bazalari
  
• 
  Ichki kompaniya ma'lumotlari
  
• 
  Marketing razvedkasi
  

• 
  Marketing tadqiqotlari
  

MIS qaror qabul qiluvchilarning turli toifalari uchun hisobot seriyasini ishlab chiqishi mumkin.
Frito-Lay ning MIS hududi va mahsulot liniyasiga ko'ra, har kungi savdo ma'lumotlarini ishlab chiqaradi. Frito-Lay kompaniyasining qaror qabul qiladigan korxonalari mahsulotning hozirgi bozordagi ulushini baholash uchun foydalanadi va Frito-Lay biznes yuritadigan har bir mintaqadagi snackfoodlardagi raqobatchilar bilan taqqoslanadi.
Marketing Axborot tizimi tomonidan nimalarga ehtiyoj bormi?

• 
  Qabul qilingan ma'lumotlar bazalari - Ma'lumotlar bazalari shaklida juda katta miqdordagi axborot mavjud va kompaniya uchun ajablantiradigan ma'lumotlar majmuidan foydalanish mumkin. Hukumat ma'lumotlar bazalari, masalan, shaxslar, guruhlar va kompaniyalar to'g'risida iqtisodiy va demografik ma'lumotlar mavjud .
  
• 
  Ichki kompaniya ma'lumotlari - Savdo va marketing faoliyatidan olingan ma'lumotlar MISga yuboriladi va ma'lumotlar bazalari bo'yicha ma'lumotlar yig'ish hisobotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, MISni kompaniya intranet platformasi bilan integratsiyalashuvi turli xil biznes-bo'linmalarga, idoraviy ma'lumotlar bazalariga va hatto xodimlarga kirish imkonini beradi. Intranet ichki korporativ aloqa tarmog'idir.
  
• 
  Marketing razvedkasi - bozor muhitiga tegishli barcha ma'lumotlarga raqobatchilarning veb-saytlari, sanoat nashrlari va bozorda kuzatishlarni nazorat qiluvchi aqlli razvedka faoliyati orqali erishish mumkin. Bozor razvedkasi uchun boshqa imkoniyatlar savdo shoularini o'z ichiga oladi, mijozlar va istiqbolli mijozlar bilan gaplashadi, o'z biznesiga kirayotgan distribyutorlar bilan suhbatlashadi va sir xarid qiluvchilarni ishga olish va raqobatchilar mahsulotlarini xarid qilish va sinov qilish kabi tadbirlarni o'z ichiga oladi.
  

• 
  Marketing tadqiqotlari - MISga integratsiyalangan marketing tadqiqotlari va marketing tadqiqotlari sindikatlangan tadqiqot hisobotlari va xususiy tadqiqot hisobotlaridan olingan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, ular ikkinchi darajali tadqiqot yoki yangi boshlang'ich tadqiqotlardan olingan bo'lishi mumkin. Bozor tadqiqotlari ma'lumotlarining o'ziga xosligi va o'ziga xosligi biznes muhitiga, raqobatchilarga va iste'molchilarga, xususan, kompaniya uchun ko'proq ahamiyatga ega.
  

Mazkur tizimning asosini buyurtmalar, transportirovka qilish, schyotlarni to‘plash bilan bog‘liq hujjatlar yig‘indisi tashkil qiladi. Albatta, marketing bilan shug‘ullanuvchi firmaning har bir bo‘limi kerakli hujjatlarning nusxasiga ega bo‘lishi kerak. Ularning vazifasi bu ma’lumotlarni tez va aniq qayta ishlashdir. Shu maqsadda kompyuterlar keng ishlatiladi. Masalan, Yaponiya firmalarida kompyuterlardan unumli foydalanilganligi uchun buyurtmalar qabul qilish va uni bajarish oralig‘idagi vaqt 62 soatdan 32 soatga qisqargan.
Boshqa bir muammo tovarlar sotilishi to‘g‘risida, ularning sotilish joyidan axborotlar olish va qayta ishlashdir. Raqobat sharoitida xaridorlar bozoridagi baholar, taqsimotning yangi kanallari to‘g‘risida o‘z vaqtida qarorlar qabul qilish ham o‘ta muhimdir. Masalan, Yaponiyaning TOYOTA kompaniyasida joylardan tovarlar sotilishi haqidaga hisobotlar har kuni yig‘iladi. Barcha hududlar, mintaqalar va tumanlardagi sotish bo‘yicha boshqaruvchilar o‘z ish kunlarini o‘tgan kungi buyurtmalar va jo‘natilgan tovarlar haqida hisoboti teletayp orqali jo‘natishdan boshlaydilar. DAEWOO firmasi ham xaridor va boshqa manbalardan turli so‘rovlar uyushtirish orqali raqobatchilarning tovarlarini sotilishi to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ishga katta e’tibor beradilar.

Intellektual tizim.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan tizimda hisobot ma’lumotlari haqiqiy ma’lumotlar bilan ish ko‘rsa, intellektual tizim qayta ishlangan va, hattoki, ba’zida uchrab turadigan ma’lumotlar bilan kam ta’minlaydi. Bu tizim marketingning turli tasnifi to‘g‘risida kundalik axborotlar olish uchun foydalaniladigan manbalar va jarayonlar yig‘indisidan iborat. Tizimning, intellektual imkoniyatlari kitoblar, gazetalar, maxsus maqolalar, xaridorlar, mahsulot yetkazib beruvchilar, vositachilar va firmaning o‘z xodimlari bilan suhbatlardan tashkil topadi. Marketing bilan to‘laqonli shug‘ullanayotgan firmalarda ko‘pchilik hollarda intellektual tizim sifatini yaxshilash maqsadida qo‘shimcha imkoniyatlar yaratiladi. Birinchidan, xodimlarni yangi g‘oyalar haqida xabar qilishlariga o‘rgatiladi va rag‘batlantiriladi. Masalan, ular boshqalar tomonidan e’tiborga olinmagan qiziqarli axborotlarni to‘plaganlari va u to‘g‘risida xabar qilganliklari uchun rag‘batlantiriladi.
Ikkinchidan, «marketingli intellekt»ni yig‘ish bo‘yicha mutaxassislar tayinlanadi. Ularga qandaydir raqobatchilar mahsulotini sotib olish yo‘li bilan ularni o‘rganish, yangi savdo shoxobchalarining ochilishini kuzatish, raqobatchilar faoliyati to‘g‘risidagi hisobotlarni ko‘rib borish, ular tashkil qiladigan kengashlar va konferensiyalarda qatnashish, raqobatchilarning xodimlari, mahsulot yetkazib beruvchilari va agentlari bilan suhbatlashish topshiriladi.
Uchinchidan, kompaniya axborotni tashqaridan buyurtma qilib olishi mumkin. Masalan, AQSHda A.S. kompaniyasi u yoki bu tarmoq bozorining tovarlar bilan ta’minlanganligi, chakana baholar, aksiya kurslari haqida axborotlarni sotadi.
To‘rtinchidan, bir qator kompaniyalar intellektual axborotlarni yig‘ish va qayta ishlash uchun axborot markazlari tashkil etadilar. U markazning xodimlari faqat axborotlarni yig‘ish va qayta ishlash bilan shug‘ullanib qolmay, boshqaruvchilarga ulardan foydalanishda yordam qiladilar.

Marketingli tadqiqotlar tizimi.

Firma rahbariyatiga ichki buxgalteriya hisoboti va boshqa ma’lumotlardan tashqari bozor konyunkturasi haqida xaridorning aynan shu tovarni sotib olishga nima majbur qilganligini tadqiq qilish, hududlar bo‘yicha sotish miqdorini istiqbollash, reklama samaradorligini hisoblash kabi marketingli ma’lumotlar ham zarur. Bunday ma’lumotlarni maxsus marketingli tadqiqotlar orqali olish mumkin. Bu tadqiqotlar doimiy ravishda ma’lumotlarni loyihalash, yig‘ish, tahlil etish, e’lon qilish va o‘ziga xos marketingli vaziyatlarda ularni qo‘llash choralarini izlashdan iborat.
Keyingi yillarda yirik kompaniyalarning marketingli tadqiqot bo‘limlari o‘z faoliyat doiralarini kengaytirmoqda va tahlil usullarini takomillashtirmoqda. Amerikadagi 500 ta yirik kompaniyalarda marketing tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari va ularni bajarish usullari haqida o‘tkazilgan so‘rov shuni ko‘rsatadiki, eng ko‘p uchraydigan tadqiqotlar: bozor sig‘imini aniqlash, firmaning bozordagi sotish bo‘yicha ulushi, bozor tasnifini aniqlash, sotishni tahlil qilish, raqobatchilar mahsulotini o‘rganish, baholarni o‘rganishdir. Shuni takidlash lozimki, firmalar reklama sohasidagi tadqiqotlarda va xaridorlar fikrini o‘rganishda ko‘p hollarda maxsus firmalar xizmatiga murojaat qiladi. Qolgan hollarda firmalar o‘z kuchiga tayanadi.
Respublikamizdagi korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, ularning deyarli birortasida ham to‘liq shakllangan marketing tadqiqotlari va tahlil kompleksi yo‘q. Shu bilan birga tijorat axborot markazlari marketing, kolsalting xizmatlari soni o‘sib bormoqda. Hozirda bizning iqtisodiyotimiz uchun mustaqil axborot xizmatlarini rivojlantirish, ularning faoliyatlarini tartibga solish, sog‘lom raqobatni yo‘lga qo‘yish eng muhim vazifadir.


Bozor tadqiqotlarining bir nechta bosqichi, qaror qabul qiluvchilarga qiymat beradigan darajada boshqarilishi kerak bo'lgan tonna ma'lumotni ishlab chiqishi mumkin. Marketing axborot tizimidan foydalanish (MIS) mijozlar uchun yaratilgan bozor tadqiqotlari hajmlari bilan ishlash yoki hatto kichik biznes egalari tomonidan tadqiqot ma'lumotidan foydalanishni qo'llab-quvvatlash uchun bir yondashuv.
Marketing axborot tizimi uchta komponentdan iborat:

1. Ma'lumotni tahlil qilish va hisobotlarni yaratish uchun zarur bo'lgan kompyuter apparat va dasturiy ta'minot

   
   

2. Marketing va reklama bo'yicha qaror qabul qiluvchilar uchun chiqish tizimi.

   
   

3. MIS tomonidan tahlil qilinishi mumkin bo'lgan to'rtta ma'lumot turi.

   
   

Marketing axborot tizimi qanday funktsiyalarni bajaradi?
Marketing axborot tizimi yoki MIS, bozor tadqiqotchilari mutaxassislari uchun juda qulay bo'lgan vositadir, chunki u keng qamrovli funktsiyalar to'plami taklif qiladi. MIS marketing va reklama qaror qabul qiluvchilarga kerak bo'lgan axborot turini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin, bu juda muhim vazifadir. MISning yanada keng tarqalgan funktsiyalari ma'lumotlarni yig'ish qobiliyatini va keyinchalik uni kelajakda foydalanish uchun saralashni o'z ichiga oladi. MIS to'playdigan ma'lumotlarni saqlaydi va to'playdigan ma'lumotlarni tahlil qilish uchun foydalanish mumkin. Va nihoyat, MIS ma'lumotlarini mahsulot yoki xizmatni ilgari surish uchun ishlatadigan menejerlarga tarqatish uchun ishlatilishi mumkin. MISdan foydalanish bozor tadqiqotchisi yo'nalishi bo'yicha bo'lgani uchun, ma'lumot mijozlarga o'z vaqtida tarqatiladi.
Marketing ma'lumotlarining qanday turlari foydalanilishi mumkin?
MIS ko'p funksiyali tizim bo'lib mo'ljallanganligi uchun, u turli xil ma'lumotlar turlarini boshqarishi mumkin. Bir necha manbalar MISni ma'lumotlar bilan ta'minlaydi va ularni quyidagi tarzda tasniflash mumkin:

• Olingan ma'lumotlar bazalari

  
  

• Ichki kompaniya ma'lumotlari

  
  

• Marketing razvedkasi

  
  

• Marketing tadqiqotlari

  
  

MIS qaror qabul qiluvchilarning turli toifalari uchun hisobot seriyasini ishlab chiqishi mumkin.

Frito-Lay ning MIS hududi va mahsulot liniyasiga ko'ra, har kungi savdo ma'lumotlarini ishlab chiqaradi. Frito-Lay kompaniyasining qaror qabul qiladigan korxonalari mahsulotning hozirgi bozordagi ulushini baholash uchun foydalanadi va Frito-Lay biznes yuritadigan har bir mintaqadagi snackfoodlardagi raqobatchilar bilan taqqoslanadi.
Marketing Axborot tizimi tomonidan nimalarga ehtiyoj bormi?

• Qabul qilingan ma'lumotlar bazalari - Ma'lumotlar bazalari shaklida juda katta miqdordagi axborot mavjud va kompaniya uchun ajablantiradigan ma'lumotlar majmuidan foydalanish mumkin. Hukumat ma'lumotlar bazalari, masalan, shaxslar, guruhlar va kompaniyalar to'g'risida iqtisodiy va demografik ma'lumotlar mavjud .

  
  

• Ichki kompaniya ma'lumotlari - Savdo va marketing faoliyatidan olingan ma'lumotlar MISga yuboriladi va ma'lumotlar bazalari bo'yicha ma'lumotlar yig'ish hisobotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, MISni kompaniya intranet platformasi bilan integratsiyalashuvi turli xil biznes-bo'linmalarga, idoraviy ma'lumotlar bazalariga va hatto xodimlarga kirish imkonini beradi. Intranet ichki korporativ aloqa tarmog'idir.

  
  

• Marketing razvedkasi - bozor muhitiga tegishli barcha ma'lumotlarga raqobatchilarning veb-saytlari, sanoat nashrlari va bozorda kuzatishlarni nazorat qiluvchi aqlli razvedka faoliyati orqali erishish mumkin. Bozor razvedkasi uchun boshqa imkoniyatlar savdo shoularini o'z ichiga oladi, mijozlar va istiqbolli mijozlar bilan gaplashadi, o'z biznesiga kirayotgan distribyutorlar bilan suhbatlashadi va sir xarid qiluvchilarni ishga olish va raqobatchilar mahsulotlarini xarid qilish va sinov qilish kabi tadbirlarni o'z ichiga oladi.

  
  

• Marketing tadqiqotlari - MISga integratsiyalangan marketing tadqiqotlari va marketing tadqiqotlari sindikatlangan tadqiqot hisobotlari va xususiy tadqiqot hisobotlaridan olingan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, ular ikkinchi darajali tadqiqot yoki yangi boshlang'ich tadqiqotlardan olingan bo'lishi mumkin. Bozor tadqiqotlari ma'lumotlarining o'ziga xosligi va o'ziga xosligi biznes muhitiga, raqobatchilarga va iste'molchilarga, xususan, kompaniya uchun ko'proq ahamiyatga ega.

  
  

Mashhur rus olimi A. A. Bogdanov2 o‘zining mulohazalarini ilk bor tizimli yondashuv asosida “Тектология: всеобщая организационная наука” deb nomlangan asarida bayon qilgan va shu tariqa tizimlar nazariyasi fani yaratilishiga asos solgan. U har qanday jarayon yoki ob’ekt muayan tashkillashtirilganlik darajasiga ega bo‘lishi to‘g‘risida gipotezani olg‘a suradi va barcha xodisalarni tashkillashtirish va parchalanish jarayonlari sifatida ko‘radi: ob’ekt elementlarining integrativlik darajasi yuqori bo‘lsa, uning tashkillashtirilganlik darajasi ham yuqori bo‘ladi.
A.A. Bogdanov ta’kidlaganidek, har qanday insoniy faoliyat tashkillashtiruvchi yoki tashkillashtirilganlikni susaytiruvchi bo‘lishi mumkin. Tizim qanaqa sohada bo‘lmasin, raqobatda yaxshiroq tashkillashtirilgan tizimlar zaif tashkillashtirilgan tizimlardan ustun kelishadi. Demak, yangi fan tizimlarning barcha tashkillashtirish shakllarini o‘rganishi va ulardan eng ilg‘orlarini aniqlashi lozim degan fikr tug‘ildi.
Shuning uchun, elementlar va quyi tizimlarni optimal tashkillashtirish - tektologiya deb nomlangan yangi fanning bosh vazifasi sifatida ko‘rsatildi. Keyinchalik, vaqt o‘tib, 1948 yilda Norbert Viner tomonidan kibernetika deb nomlangan yangi fan yaratildi. 3 Ushbu fan mashina, tirik organizm va jamiyatlardagi jarayonlarni boshqarish qonuniyatlarini o‘rgana boshladi va murakkab tizimlarning avtomatlashtirilgan ravishda boshqarilishini ta’minlashni asoslab berishga harakat qildi.
Nafaqat to‘liq ma’lumot talab qiladigan muammolarni, balki noaniqlik va ehtimollik sharoitida vujudga keladigan muammolarni ham yechish maqsadida yangi ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘la boshladi. Bular – tizimlar nazariyasi, tizimli tahlil, qarorlar qabul qilish nazariyasi, sinergetika. Lyudvig fon Bertalanfi4 (1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy hususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha, murakkab tizimlarning tashqi muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi. Tizimlar nazariyasi – aslida tizimlar to‘g‘risidagi fan, tizimli tahlil esa - tizimlarni o‘rganish metodologiyasidir. 70-yillar oxirida murakkab tizimlar nazariyasining “sinergetika” deb nom olgan yangi yo‘nalishi paydo bo‘ldi.
Ushbu tushunchani 1977 yilda ilk bor mashhur olim German Xaken5 o‘zining sinergetika fanini asoslab berishga bag‘ishlangan asarida ta’riflab berdi. Sinergetika murakkab tizimlarning ortga qaytmas dinamikasini, ya’ni evolyusisini o‘rganadi. Bunda guruhlar nazariyasi, chiziqsiz muvozanatsiz termodinamika, tenzor tahlili, ofatlar nazariyasi, differensial topologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarining metodologik apparatidan foydalaniladi.
G‘arbda tizimlar nazariyasini R. Akoff, O. Lange, R. Merton, M. Mesarovich, T. Parsons, U. Ross Eshbi va boshqalar yanada rivojlantirishdi. Rus olimlaridan V. G. Afanasev, V. M. Glushkov, V. P. Kuzmin, Yu. G. Markov, I. B. Novik, L. A. Petrushenko, V. N. Sadovskiy, M. I. Setrov, V. S. Tyuxtin, A. I. Uemov, E. G. Yudin va boshqalar tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil ilmiy yo‘nalishining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shishgan.
Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining metodologiyasi. Fan metodologiyasi deb fan tomonidan foydalaniladigan tadqiqot usullari majmuasiga aytiladi. Ma’lumki, tadqiqotchilar turli tadqiqot usullari majmuasidan foydalanadi. Avvalam bor, deyarli har qanday mutaxassislik fani quyidagi umumiy-ilmiy o‘rganish usullardan foydalanadi: tahlil va sintez; induksiya va deduksiya; analogiya; ajratib olish; ideallashtirish; konkretlashtirish; tasniflash; qiyoslash. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fani ham shu usullardan, albatta, foydalanadi.
Tahlil usuli o‘rganish predmetini bo‘laklarga bo‘lib o‘rganishni nazarda tutadi. Sintez usuli esa predmetning o‘rganilgan bo‘laklarini birlashtirishni va tahlil natijalarini umumlashtirishni nazarda tutadi. Tahlil tadqiqot boshida amalga oshirilsa, sintez uni yakunlaydi. Induksiya usuli - hususiy xodisalar hususiyatlaridan olingan fikr bildirishdan (ya’ni asosdan) umumiy xodisalar hususiyatlaridan olingan fikr bildirishni (ya’ni xulosani) keltirib chiqarish usulidir. Bunda hususiy fikr bildirish (asos) haqiqat deb faraz qilinadi. 6 Deduksiya usuli – umumiy fikr bildirishdan (asosdan) hususiy fikr bildirishga (xulosaga) o‘tish usulidir. Bunda umumiy fikr bildirish (asos) haqiqat deb faraz qilinadi. 7 Analogiya usuli – muayan predmetni o‘rganish natijasida hususiyatlar bo‘yicha olingan bilimlarni analogik predmetga qo‘llash usulidir.
Saralab olish usuli – predmet uchun ob’ektning eng muhim bo‘lgan hususiyatlari, qismlari, ularning orasidagi munosabatlarini alohida ajratib olish va boshqa ahamiyatsiz hususiyatlari, qismlari va munosabatlaridan voz kechish usulidir. Ideallashtirish usuli – muayan predmetni o‘rganish natijasida real xayotda uchramaydigan, etalon yoki ideal sifatida ko‘riladigan modelni yaratish va uning hususiyatlarini real xayotda uchraydigan ob’ekt hususiyatlari bilan taqqoslash usulidir. 9 Konkretlashtirish usuli – ob’ekt va predmet to‘g‘risidagi abstrakt, hamda ideallashtirilgan bilimlarni real hayotdagi xodisalar to‘g‘risidagi bilimlar orasidagi tafovutni kamaytirish usulidir. Tasniflash (klassifikatsiya) usuli – muayan ob’ektlar (elementlar) to‘plamidan muayan tasniflash alomati bo‘yicha tasniflar (klasslar, quyi to‘plamlar) ni tuzish usulidir.
Tasniflash alomati – elementning hususiyati yoki tavsifidir. Alomatlar sifatiy va miqdoriy ko‘rinishlarda ifodalanishi mumkin. 10 Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fani - fanlararo fandir. Demak, bu fan mutaxassislik fanlarning tadqiqot usullaridan tegishli tizimlarni o‘rganishda foydalanadi. Bular: -sotsiologik usullar (kuzatuv, intervyu va so‘rovnoma orqali o‘rganish usullari); -psixologik usullar (kuzatuv, test, eksperiment va xok. orqali o‘rganish usullari); -matematik usullar (matematik modellashtirish, matematik tahlil, funksional tahlil, algebra, matematik mantiq, o‘yinlar nazariyasi, ehtimollar nazariyasi usullari va boshqalar); -statistik usullar (boshlang‘ich statistik tahlil, tanlanma statistik kuzatuv, korrelyasion-regression tahlil, vaqt qatorlari tahlili, indekslar usuli); -iqtisodiy tahlil usullari (iqtisodiy samaradorlik nazariyalari usullari); -davlat va huquq nazariyasi usullari; -yuridik dogmatika va germenevtika usullari; -tarihiy hujjatlar tahlili va sintezi va xok.
So‘ngi asrda vujudga kelgan yangi sohalararo fanlarning quyidagi usullari tizimlarni o‘rganishda nihoyatda foydalidir:
-boshqaruv usullari;
-verbal modellashtirish usuli; 11
-qarorlar qabul qilish usullari;
-kibernetik va sinergetik usullar12
. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining o‘ziga hos metodologiyasi esa qanday? Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil - avvalam bor, ilmiy-metodologik fandir. Bu fan ob’ekt, xodisa va jarayonlarni yahlit holatda o‘rganish maqsadida turli usullarni o‘zida qamrab oladi. Bu usullar majmuasi birorbir murakkab ob’ekt, xodisa yoki jarayonning husususiyatlari, tarkibiy qismlari va funksiyalarini o‘rganib olishga imkon beradi. Natijada o‘sha ob’ekt, xodisa yoki jarayon tizim ko‘rinishiga keltirilib, o‘ning ichki elementlari orasidagi munosabatlari, uning tashqi muhit bilan munosabati, elementlarining muayyan tuzilma asosida bog‘liqligi va muayan maqsad sari intilishi tushuntirib beriladi.
Tizimli tahlil usuli har qanday maqsad sari intiluvchi ob’ekt, xodisa yoki jarayonni yahlit holatda ko‘rishni majburlaydi. Tizimli tahlilda ob’ekt va xodisalarni yahlit holatda ko‘rish hususiy holatda ko‘rishdan ustun turadi. Demak, tizimli tahlilda fikr soddalikdan murakkablikga emas, balki murakkablikdan soddalikka, yahlitlikdan tarkibiylikka, tizimdan elementlar sari qarab yuradi