1. Маъмурий процесс иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари

Таржимоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари
Таржимон қуйидаги ҳуқуқларга эга: суд мажлиси иштирокчиларига таржимага аниқлик киритиш мақсадида саволлар беришга; таржима қилиш учун тегишли билимга эга бўлмаса, суд процессида иштирок этишни рад этиш; суд мажлисининг баённомаси билан танишиш; таржимани ёзиб олишнинг тўғрилигига эътироз билдириш.
Таржимон: суднинг чақируви бўйича келиши; тўғри, тўлиқ ва тўғри таржима; суд жараёнида тартибни сақлаш.
Қасддан нотўғри таржима қилганлик учун таржимон жиноий жавобгарликка тортилади, бу ҳақда суд уни олишдан огоҳлантиради.


2. Судда вакиллик қилиш.
Юридик шахсларнинг ишлари судда уларнинг қонун ҳужжатларида ёки таъсис ҳужжатларида берилган ваколатлар доирасида иш юритувчи органлари ва (ёки) вакиллари томонидан олиб борилади.
Фуқаролар судда ўз ишларини шахсан ва (ёки) вакиллари орқали юритиш ҳуқуқига эга. Фуқаронинг ишда шахсан иштирок этиши уни ишда вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.
Ноқонуний ёки муомалага лаёқатсиз шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари судда уларнинг қонуний вакиллари, яъни ота-оналари, фарзандликка олувчилар, васийлар, ҳомийлар томонидан ҳимоя қилинади.
Белгиланган тартибда бедарак йўқолган деб топилган фуқаро иштирок этиши керак бўлган ишда унинг вакили сифатида бедарак йўқолган шахснинг мулкини ҳимоя қилиш ва бошқариш учун тайинланган шахс иштирок этади.
Белгиланган тартибда вафот этган ёки вафот этган деб эълон қилинган шахснинг меросхўри иштирок этиши шарт бўлган ишда, агар мерос ҳали ҳеч ким томонидан қабул қилинмаган бўлса, мерос мулкини ҳимоя қилиш ва бошқариш учун тайинланган васий ёки ҳомий иштирок этади, меросхўрнинг вакили сифатида ишлайди.
Қонуний вакил ишни судда олиб боришни ўзи вакил этиб сайлаган бошқа шахсга топширишга ҳақли.
Ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганнинг, муомалага лаёқатсиз ёки бедарак йўқолган деб топилган шахснинг қонуний вакили вакиллик қилинаётган шахснинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларига дахлдор ишларни кўриб чиқишда унинг манфаатларини кўзлаб барча процессуал ҳаракатларни амалга оширади.
Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганнинг, муомала лаёқати чекланган деб топилган шахснинг қонуний вакили чекланган ҳуқуқлар доирасидаги ишларни кўриб чиқишда ушбу шахснинг манфаатларини кўзлаб барча процессуал ҳаракатларни амалга оширади.
Қонуний вакиллар ва вакиллар ўз манфаатларини кўзлаб ёки вакиллик қилаётган шахснинг манфаатларига зид бўлган процессуал ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли эмаслар.
Бу қоида Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 59-моддасида мустаҳкамланган.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддасида шартнома (ихтиёрий) вакиллик белгиланган.
Шундай қилиб, шартномавий (ихтиёрий) вакиллик бўйича вакил вакилга ўз ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун судда ишни юритишни буюради.
Шартномавий (ихтиёрий) вакиллар қуйидагилар бўлиши мумкин:
1) адвокатлар;
2) тўғри қариндошлар, шунингдек эр (хотин) ёки унинг қариндошлари;
3) юридик шахсларнинг ходимлари - ушбу юридик шахсларнинг ишлари бўйича;
4) нотижорат ташкилотларининг ваколатли вакиллари - ушбу ташкилотлар аъзоларининг ишлари бўйича;
5) нотижорат ташкилотларининг қонун билан бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи берилган ваколатли вакиллари;
6) бошқа шериклар номидан процессуал шериклардан бири;
7) ишни кўраётган суд томонидан жисмоний шахсларнинг вакиллари сифатида қабул қилинган шахслар.
Вакил сифатида судда ишларни юритиш бўйича профессионал фаолият билан фақат адвокатлар шуғулланиши мумкин.
Вакилнинг ваколатларини рўйхатдан ўтказиш
Вакилнинг ваколатлари қонун ҳужжатларига мувофиқ берилган ва расмийлаштирилган ишончномада кўрсатилиши керак.
Фуқаролар томонидан берилган ишончномалар нотариуслар ёки нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган бошқа мансабдор шахслар томонидан тасдиқланади.
Давлат бошқаруви органларининг вакиллари, тегишли орган раҳбари ёки мансабдор шахснинг имзоси билан расмийлаштирилган ишончнома бўйича расмий далолатнома.
Юридик шахс номидан ишончнома юридик шахснинг муҳри (муҳр бўлса) билан тасдиқланган раҳбарнинг имзоси билан берилади.
Юридик шахсларнинг раҳбарлари судга уларнинг мансаб ёки ваколатларини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этадилар.
Адвокатнинг ваколатлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланади.
Судда ишни юритиш ваколати вакилга вакиллик қилаётган шахс номидан барча процессуал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини беради.
Шартнома бўйича вакилнинг тўлиқ ёки қисман рад этиш, даъвонинг асослари ёки предметини ўзгартириш, ариза берувчининг даъволарини тан олиш, ваколатларни бошқа шахсга ўтказиш (ўтказиш), суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, аризани қайта кўриб чиқиш тўғрисидаги аризани имзолаш ваколатлари. Янги очилган ҳолатлар бўйича суд ҳужжати, суд ҳужжатини ижро этиш талаблари ҳар бир алоҳида ҳолатда вакил томонидан берилган ишончномада алоҳида кўрсатилган бўлиши керак.
Ишда иштирок этувчи шахслар ва уларнинг вакилларининг ваколатларини текшириш
Суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва уларнинг вакилларининг ваколатларини текширишга мажбурдир.
Суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва уларнинг вакилларининг ваколатларини тан олиш ва уларни суд мажлисида иштирок этишга рухсат бериш тўғрисида кўрсатилган шахсларнинг судга тақдим этган ҳужжатларини текшириш асосида ҳал қилади. Ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва уларнинг вакилларининг ваколатларини тасдиқловчи ҳужжатлар тўғрисидаги маълумотлар суд мажлисининг баённомасига киритилади, зарур ҳолларда эса уларнинг нусхалари ишга илова қилинади.
Ишда иштирок этувчи шахс, унинг вакили ваколатини тасдиқлаш учун зарур ҳужжатларни тақдим этмаса ёки қонун талабларига жавоб бермайдиган ҳужжатлар тақдим этса, суд тегишли шахснинг ишда иштирок этиш ваколатини тан олишни рад этади.
Бу масалани очиб берган ҳолда, адвокатларнинг ваколатларини назарда тутувчи Ўзбекистон Республикасининг махсус қонунларига тўхталиб ўтиш лозим.
Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги Қонунининг 4-моддасида адвокат Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида, шунингдек, агар у адвокатлик фаолиятидан ташқарида бўлса, адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга. қабул қилинган буюртмани бажариш учун зарур ва тегишли давлатлар қонунчилигига зид келмайди.
Адвокатнинг муайян ишни юритиш ваколатлари ордер билан тасдиқланади. Тараф сифатида адвокат суд процессининг барча босқичларида жараённинг барча иштирокчилари билан тенг ҳуқуқларга эга. Адвокат қуйидаги ҳуқуқларга эга: ишнинг барча материаллари билан танишиш ва ундан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда зарур маълумотларни ёзиб олиш; иш материаллари билан танишиш ва уни судда ва бошқа органларда кўриб чиқишда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда овоз ёзиш асбоблари ва бошқа техник воситалардан фойдаланиш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 12-майдаги “Адвокатура институти самарадорлигини тубдан ошириш ва адвокатларнинг мустақиллигини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5441-сон Фармонининг 2-бандида адвокатлар ўртасида учрашувлар ташкил етилиши белгиланган. ва уларнинг мижозларига аудио ва видеокузатув мосламалари мавжуд бўлмаган, шунингдек рухсат етилмаган шахслар иштирокисиз, адвокат ва мижознинг кўриш имкониятини истисно қилган ҳолда, ўз вақтида ва тўсиқларсиз тақдим етилади. уларнинг суҳбатининг учинчи шахслар томонидан эшитилиши;
адвокат ўз касбий фаолиятини амалга ошириш учун суд биноларига компютер, мобил ва бошқа алоқа воситаларини эркин олиб киришга ҳақли, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 19-моддасига қатъий мувофиқ ёпиқ суд мажлислари бундан мустасно. Шу билан бирга, ушбу қурилмалардан суд бинолари ичида фойдаланиш суд муҳокамасини ўтказиш тартибини бузмаслиги керак;
адвокатларнинг давлат ва бошқа органлардан, шунингдек корхоналар, муассасалар ва бошқа ташкилотлардан малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун зарур бўлган маълумотномалар, тавсифномалар ва бошқа ҳужжатлар ёки уларнинг нусхалари тўғрисидаги сўровлари олинган кундан бошлаб ўн беш кундан ортиқ бўлмаган муддатда ижро етилиши шарт. сўров бўйича, давлат сирларини ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирни ўз ичига олган маълумотлар бундан мустасно;
адвокатнинг илтимосига биноан ўз вақтида тақдим етилмаганлиги, нотўғри ёки нотўғри маълумотлар тақдим этганлиги учун айбдор мансабдор шахслар адвокатнинг бевосита судга берган мурожаати асосида белгиланган тартибда маъмурий жавобгарликка тортиладилар.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддасида шартнома (ихтиёрий) вакиллик назарда тутилган.
Шундай қилиб, шартномавий (ихтиёрий) вакиллик бўйича вакил вакилга ўз ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун судда ишни юритишни буюради.
Адвокатлар шартнома бўйича (ихтиёрий) вакиллар бўлиши мумкин.
Демак, агар ордер ва ишончнома мавжуд бўлса, ишда иштирок этувчи адвокатнинг процессуал имкониятлари билан фақат ордер мавжуд бўлганда иштирок этувчи адвокатнинг процессуал имкониятларини фарқлаш зарур.
Амалдаги қонунчилик нормаларидан келиб чиққан ҳолда ишончноманинг мавжудлиги тўлиқ ёки қисман рад этиш, даъво асосини ёки предметини ўзгартириш, ариза берувчининг даъволарини тан олиш, ваколатларни бошқа шахсга ўтказиш каби кенг процессуал имкониятларни тақдим этади. бошқа шахсга (ўтказиш), суд ҳужжати устидан шикоят қилиш, суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича кўриб чиқиш тўғрисидаги аризага имзо чекиш, суд ҳужжатини ижро этиш бўйича талаблар ҳар бир алоҳида ҳолатда алоҳида кўрсатилиши керак. Бу нормалар Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 62-моддасида ўз аксини топган.
Ушбу процессуал имкониятлар қонун ҳужжатларига мувофиқ берилган ва расмийлаштирилган ишончномада кўрсатилиши керак. (Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 61-моддаси).
Адвокатнинг ваколатлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тасдиқланади.
Адвокатда фақат ордер бўлиши унга Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 62-моддасида кўрсатилган ҳаракатларни амалга оширишга имкон бермайди. У қонунда белгиланган ҳолларда рад этиш тўғрисида ёзма ёки оғзаки ариза бериш, маъмурий иш материаллари билан танишиш, иш бўйича ўз фикрини билдириш, судда сўзлаш ҳуқуқи каби қонун ҳужжатларида назарда тутилган умумий процессуал имкониятларгагина эга.
Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, шундай хулосага келиш мумкинки, ўз касбий фаолиятини ишончнома ва ордер асосида амалга оширувчи адвокатнинг иштироки фақат ордерга қараганда кўпроқ имкониятларга эга.
Энг кенг тарқалган имкониятлардан бири гувоҳларни чақириш тўғрисидаги аризадир. Шундай қилиб, агар керак бўлса, адвокат кўрсатмалари далил сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган гувоҳларни чақириш тўғрисида илтимоснома билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Бундан ташқари, ўзлари кўрсатган шахсларни эксперт сифатида жалб этиш ёки муайян экспертиза муассасасида экспертиза ўтказиш тўғрисида илтимоснома билан мурожаат қилиш, экспертга эътироз билдириш; экспертиза тайинлаш тўғрисидаги ажримга эксперт олдига қўйилган қўшимча саволларни киритиш тўғрисида ариза бериш; экспертга тушунтиришлар бериш; эксперт хулосаси ёки хулоса беришнинг мумкин эмаслиги ҳақидаги хабар билан танишиш; қўшимча ёки такрорий имтиҳон учун ариза бериш. Бу нормалар Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 79-моддасида мустаҳкамланган.
Шунингдек, адвокат Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 23-моддасига мувофиқ адвокат ишда иштирок этувчи бошқа шахслар билан бир қаторда судя, прокурор, эксперт, мутахассис, суд мажлиси котибига нисбатан эътироз билдиришга ҳақли. суд мажлиси ва таржимон.
Бундан ташқари, адвокат суднинг барча қарорлари, фармойишлари ва қарорлари, иккинчи ҳолатда эса Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга мувофиқ шикоят қилиниши керак бўлган қарорлар устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий иш юритиш тўғрисидаги кодексида адвокат аниқланган ҳуқуқбузарликлар бартараф этилганидан кейин умумий тартибда судга қайта мурожаат қилиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 144-моддасида ишда иштирок этувчи шахслар ва одил судловни амалга оширишга ёрдам берувчи шахслар суд мажлисида видеоконференсалоқа алоқаси орқали иштирок этиш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган.
Шахсларнинг видеоконференцалоқа алоқаси орқали суд мажлисида иштирок этиш ҳуқуқи ишда иштирок этувчи шахсларга, одил судловни амалга оширишда ёрдам берувчи шахсларга ва тегишли шахсларга юбориладиган ишни суд муҳокамасига тайёрлаш тўғрисидаги ажримда кўрсатилган. суд, унинг ёрдами билан улар бундай мажлисда иштирок этишлари мумкин.
Видеоконференцалоқа алоқаси орқали суд мажлисини ўтказишга кўмаклашувчи суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг вакиллари ва одил судловни амалга оширишга ёрдам берувчи шахсларнинг ваколатларини тасдиқловчи ишончномаларни, шунингдек мажлисда тақдим этилган далилларни; ишни кўраётган судга юборилади.
Ишда иштирок этувчи шахсларнинг ва одил судловни амалга оширишга ёрдам берувчи шахсларнинг суд мажлисида видеоконференцалоқа алоқаси орқали иштирок этиш ҳуқуқи биринчи, апелляция, кассация ва назорат инстансиялари судида амалга оширилиши мумкин.
Шундай қилиб, адвокат маъмурий судда ўзи манфаатларини ҳимоя қиладиган шахс топилган тақдирда, видеоконференцалоқа орқали суд мажлисини ўтказиш тўғрисида илтимоснома билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Бундан ташқари, адвокатнинг процессуал имконияти маъмурий органнинг, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг, уларнинг мансабдор шахсларининг қарори, ҳаракатлари (ҳаракацизлиги) устидан судга мурожаат қилган пайтдан еътиборан уч ой ичида ариза (шикоят) билан мурожаат қилишдир. манфаатдор шахс ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлигидан хабардор бўлган. Давлат ижрочисининг ҳал қилув қарорини, ғайриқонуний хатти-ҳаракатларини (ҳаракацизлигини) ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ариза (шикоят) манфаатдор шахсга унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги маълум бўлган пайтдан еътиборан ўн кун ичида судга берилиши мумкин. Бу қоида Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 186-моддасида ўз аксини топган.
Амалда адвокатларнинг маъмурий ишларни кўриб чиқишда суиистеъмол қилиш ҳолатлари кам учрайди, улар орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин.
жараённи кечиктириш:
маъмурий иш материаллари билан танишиш учун ариза бериш;
кераксиз гувоҳларни жалб қилиш тўғрисида ариза бериш;
экспертиза тайинлаш учун ариза бериш;
судяга, суднинг бутун таркибига, суд мажлиси котибига, прокурорга, экспертга эътироз билдириш тўғрисида ариза бериш;
маъмурий иш бўйича иш юритишни тўхтатиб туришга олиб келиши мумкин бўлган янги иш юритишни очиш учун бошқа судлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга даъво аризалари билан мурожаат қилиш;
қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда шикоят қилиниши шарт бўлган, кўриб чиқилаётганда ажрим чиқарилган илтимосномалар бериш, бунда адвокатлар устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга;
жараёнда иштирок етаётган мансабдор шахсларга нисбатан ариза (шикоят) бериш;
иш учун аҳамиятсиз бўлган далилларни тақдим этиш орқали судни чалғитиш;
мижозларнинг салбий муносабати, бунинг натижасида судга ишончсизлик;
ишни кўришни кечиктириш ёки кўриб чиқиш тўғрисида ариза бериш.
Таъкидлаш жоизки, адвокатнинг асосий вазифаси малакали юридик ёрдам кўрсатиш, фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ва тиклашдан иборат.