1 Leksik ma’noning kengayishi va torayishi. §. Ma’noning kengayishi

9) Agglyutinativ tillar.
Agglyutinativ (lotincha agglutinare – ulamoq) tillarda so'zlarning o'zaro
munosibati so'z yasash va so'z o'zgartirish affikslari orqali ifodalanadi. So'zlar
ko'p morfemali bo'lib, so'zni tashkil etgan morfemalar o'rtasidagi chegara aniq
bo'ladi. Agglyutinativ tillarga turkiy, mo'g'ul, fin, bantu tillari kiradi. O'zbek tili
agglyutinativ tillarga yorqin misoldir. Masalan, kelmadi – so'zida kel – o'zak
affiksi, -ma – inkor affiksi -di – o'tgan zamon, 3-shaxsni ifodalovchi affiks
- 140 -
mavjud. O'zbek tilida so'zlarga oltitagacha affikslarni qo'shish mumkin.
Attlyutinativ tillarda so'zning o'zagi – o'zak morfemada kamroq o'zgarishilar
ro'y beradi, biroq affiksal morfemalar ulangan o'rinda turli o'zgarishlar ko'prok
uchraydi. Masalan, tara – taroq – taramoq, sez – seskanmoq, so'ra – so'roq –
so'ramoq, kurak – kuragi, bog' – boqqa. ko'ngil – ko'ngli kabi.

10) Hind-yevropa tillar oilasi

I. Hind-ovrupo tillari
Hind-Ovrupo tillari oilasi eng katta bo’lib, u german (435 million), roman (570
million), boltiq (4,6 million), slavyan (290 million), hind (760milion), eron (71
million) guruhlaridan iborat. Bu oila tillariga arman (5 million), alban (4,9 million), grek (11 million) va boshqa ko’pgina qadimiy tillar kiradi. Ular ichida lotin, sanskrit, qadimiy grek, xet, tohar, kelt va boshqa qadimiy tillar ham bor.
German tillari guruhiga nemis (100 million), golland (nederland)(22 million),
afrikans (5 million), friz (400 ming), ingliz (290 million), Ferer (400 ming), dat
(5,5 million), shved (8,8 million), norvej (4,6 million) tillari kiradi.
Roman tillari guruhiga frantsuz (70 million), ispan (260 million), partugal (140
million), italyan (66 million), rumin (20 million), moldav (2,8 million) tillari
kiradi.
Boltiq tillari guruhi litov (3,1 million), latish (1,5 million) tillaridan iborat.
Slavyan tillari guruhiga bolgar (9 million), makedon (1,6 million), serboxorvat
(18 million), sloven (2,1 million), Slovak (5,4 million), rus (160 million), ukrain
(36 million), belorus (7,5 million), polyak (41 million) tillari kiradi.
Hind tillari guruhi assam (13 million), bengal (165 million), oriya (27 million),
maythili (9 million), bxodjpuri (10 million), himdi (200 million), urdu (45 mil-
1
Hind-ovrupo tillariga german, roman, hind-eron tillari guruhi, afroosiyo tillariga semit xamit tillari oilasiga
kiruvchi ivrit(yahudiy), ibroniy, arab, amhar (Efiopiyada), somali,oromo, xaysa kiradi. Orol tillari oilasidagi Fin
guruhi (fin, saam, perm, mariy, mordov tillari va yston tili) liv, karel, veer, mariy, udmurd, komi-permyak, komiziryan tillaridan iborat; ugor tillari guruhiga venger, mansiy, xantiy tillari kiradi. Samodiy tillari guruhiga nenets,
selkup, nganasan tillari kiradi. Oltoy tillari turkiy, mo’g’ul, tungus-manchjur guruhlaridan iborat. Kartvel tillari
oilasiga gruzin, zan, chan, megrel, svan tillari kiradi. Dravid tillari oilasiga tamil, malayalam, kannada, telugu,
gondi, kurukh, brari tillari kiradi.
- 132 -
lion), nepali (11 million), panjobi (54 million), sindhi (16 million), gudjoroti (40
million), marathi (57 million), singal (12 million), kashmiri (3 million), lo’lilar
tilini (500 ming) o’z ichiga oladi. Sanskrit va qadimiy hind tillari ham shu
guruhga kiradi.
Eron tillari guruhiga pushtu (pashtu) ( 24 million), ormuri (5 ming), parachi (5
ming) va pamir tillari deb ataluvchi yazgulom (2 ming), ishkashim (3 ming), vahan (30 ming), mundjan (2 ming), yagnob (2 ming) tillari hamda osetin (300
ming), kurd (12 million), beludj (3 million), fors (forsi) (20 million), tojik, dari
(8 million), tat (200 ming) tillari kiradi.
Hind-ovrupo tillari oilasiga kiruvchi tillarda so’zlashuvchilar yer yuzining juda
ko’p tomonlarida Ovrupo, Osiyo va Avstraliya qitalarida tarqalgan.

3³ Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. М., «Высшая школа», 1962, стр.95.