1-лаборатория машғулоти

16-LABORATORIYA MASHG’ULOTI 

Kletchatka-sellyulozani bijg’ituvchi  bakteriyalarni aniqlash. 

 

Kerakli  jihozlar:  kolba,  filьtr  qog’oz,  (NN

4

)

3

PO

4

,  MgSO

4

,  K

2

HPO

4

,  NaCl, 

CaCO

3

 tuzlari va G’eSO

4

 tuzining 1% li eritmasi, egri nay o’rnatilgan kauchuk tiqin, 

suv solingan idish, mikroskop, buyum oynalari, fuksin bo’yog’i, spirt lampa. 

Nazariy  tushuncha:  Sellyulozaning  bijg’ishi.  O’simliklar  hujayrasining 

po’sti,  asosan,  sellyuloza  yoki  kletchatka  deb  atalgan  moddadan  tuzilgan.  Er  betiga 

va  tuproq  tagiga  tushib  qolgan  o’simlik  qoldiqlari  turli  bakteriya,  zamburug’  va 

boshqa  tirik  organizmlar  ta’sirida  parchalanadi.  Sellyuloza-kletchatkani  faqat  o’z 

organizmida  sellyulaza  va  sellobiaza  fermentlari  ishlab  chiqaradigan  bakteriyalar 

parchalaydi. 

Tabiatda  bu  bakteriyalar  borligini  birinchi  marta  rus  mikrobiologi  V.  A. 

Omelyanskiy  aniqlab,  sellyuloza  bijg’ishi  jarayonining  kimyoviy  tomonini  ko’rsatib 

berdi.  Uning  aytishicha,

 

birinchi  bosqichda  bakteriyalar  tomonidan  ajratilgan 

fermentlar  ta’sirida  sellyuloza  oddiy  shakarlarga  parchalanadi.  Bu  jarayon 

quyidagicha boradi: 

(C

6

H

10

O

5

)n  +  nH

2

O    nC

6

H

12

O

6

 

Ikkinchi  bosqichda  bakteriyalar  glyukozani  moy  va  sirka  kislotalargacha, 

vodorod  va  metan  gazlarigacha  parchalaydi.  Hosil  bo’lgan  mahsulotlarning  turiga 

qarab,  bu  jarayonlar  vodorodli  yoki  metanli  bijg’ish  deb  ataladi.  Sellyulozaning, 

bijg’ishida bakteriyalarning quyidagi turlari ishtirok etadi: 

1. Vodorodli bijg’ishda basillus sellyuloza xidrogenikum (Bacillus cellulosae 

hydrogenicus) nomli bakteriya  qatnashadi va reaksiya tubandagicha boradi: 

S

6

N

12

O

6 

  SN

3

SN

2

SN

2

SOON  + SN

3

SOON  + SO

2 

 +  N

2   

+  X kkal. 

                      moy kislota                        sirka kislota               vodorod 

Bu  bakteriyaning  uzunligi  10-12  mkm  keladi.  Sporalari  vegetativ  hujayraning 

bir qutbida joylashganligi sababli, baraban tayoqchasiga o’xshab ko’rinadi. 

2.  Metanli  bijg’ishda  basillus  sellyuloza  metanikus  (Bacillus  cellulosae 

methanicus)  nomli  bakteriya  qatnashadi.  Reaksiya  vaqtida  vodorod  o’rniga  metan 

---

 

31 

gazi ajralib chiqadi. Bu reaksiya tubandagicha boradi: 

S

6

N

12

O

6

 SN

3

SN

2

SN

2

SOON + SN

3

SOON + SO

2

 + SN

4  

+X kkal. 

                      moy kislota                     sirka kislota              metan 

Metanli  bijg’ishda  qatnashadigan  basillalar  hujayrasining  hajmi  vodorodli 

bijg’ishda  qatnashadigan  basillalarning  hajmidan  kichik  bo’ladi.  Hozir  sellyuloza 

bijg’ishini qo’zg’ovchi bakteriyalar V. A. Omelyanskiy nomi bilan Bac. Omelanskii 

deb yuritiladi. 

Vodorodli  bijg’ishda  bir  molekula  moy  kislotaga  1,7  molekula  sirka  kislota 

to’g’ri kelgani holda, metanli bijg’ishda bir molekula moy kislotaga 9 molekula sirka 

kislota  to’g’ri  keladi.  YUqorida  aytib  o’tilgan  bakteriyalar  hujayrasida  ximiyaviy 

tuzilishi jihatidan kraxmalga o’xshagan granulyoza moddasi uchraydi. 

Fekaliyda  uchraydigan  basillus  sellyuloza  dizolvens  (Bacillus  cellulosae 

dessolvens)  nomli basilla  ham  kletchatkani parchalashda qatnashadi. Uning  uzunligi 

1mkm  bo’lib,  u  oval  shakldagi  spora  hosil  qiladi.  Sellyulozani  31-51°  da  parchalab, 

moy va sirka kislotalar, etil spirt, karbonat angidrid va vodorod hosil qiladi. 

Basillalarning  sporasi  100°  da  50  minut  qaynatilganda  ham  hayot  faoliyatini 

saqlab qoladi. 

YUqorida  aytib  o’tilgan  bakteriyalar  sellyulozani  anaerob  sharoitda  bijg’itadi, 

shuning uchun ular obligat anaerob bakteriyalar deb ataladi. 

Aerob  sharoitda  yashovchi  miksobakteriyalardan  sellfalsikula  sellvibrio  va 

aktinomisetlar  sellyulozani  parchalashda  qatnashadi.  Bu  tirik  organizmlar  birinchi 

galda  sellyulozani  shakarlarga  parchalab,  keyin  shakarlarni  karbonat  angidrid  va 

suvgacha oksidlaydi. Bu reaksiya

 

tubandagicha boradi: 

(C

6

H

10

O

5

)n + nH

2

O  nC

6

H

12

O

6

 

S

6

N

12

O

6

 + 6O

2

  6SO

2

 + 6N

2

O + X kkal.