1-лаборатория иши

NAZARIY  MA‘LUMOTLAR: 
1.  Inson  rivojlanish  jarayoni.   
Shaxs  rivojlanishi  haqida  tushuncha.  Individ,  shaxs,  individuallik.  Shaxs  tushunchasi  insonga 
taalluqli  bo‘lib,  psixologik  jihatdan  taraqqiy  etgan,  shaxsiy  xususiyatlari  va  xatti-harakatlari  bilan 
boshqalardan  ajralib  turuvchi,  muayyan  xulq-atvor  va  dunyoqarashga  ega  bo‘lgan  jamiyatning 
a`zosini  ifodalashga  xizmat  qiladi.  Odam  shaxs  bo‘lishi  uchun  psixik  jihatdan  rivojlanishi,  o‘zini 
yaxlit  inson  sifatida  his  etishi,  o‘z xususiyatlari  va sifatlari  bilan  boshqalardan  farq  qilmog`i  kerak. 
«Individ»  nima?  Bola  ma`lum  yoshga  qadar  «individ»  sanaladi.  Individ  (lotincha  «individium» 
so‘zidan  olingan  bo‘lib,  «bo‘linmas»,  «alohida  shaxs»,  «yagona»  ma`nolarini  anglatadi)  xatti-
harakatlarini  shartli  tefleks  yordamidagina  tashkil  eta oluvchi  biologik  mavjudotdir. 
Individuallik  esa  shaxsning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bo‘lib,  uning  namoyon  bo‘lishi  tarbiya 
jarayonini  amalga  oshirishda  bola  shaxsini  puxta  o‘rganish,  uningiashash  sharoitlaridan  yetarli 
darajada xabardor  bo‘lish  va ularning  hisobga  olinishini  taqozo  etadi. 
Individual  yondashuv  o‘quvchilarning  aqliy  qobiliyatlari,  bilishga  bo‘lgan  qiziqish  hamda 
iste‘dodini  namoyon  etishda  muhim  ahamiyatga  ega. 
Kadrlar  tayyorlash  sohasidagi  davlat  siyosati  insonni  intellektual  va  ma`naviy-axlohiy  jihatdan 
tarbiyalash,  uning  har  tomonlama  rivojlangan  shaxs  sifatida  namoyon  bo‘lishiga  erishishni  nazarda 
tutadi.  Mazkur  ijtimoiy  talabning  amalga  oshirilishi  har  bir  fuqaroning  bilim  olish,  ijodiy 
qobiliyatini  namoyon  efish,  intellektual  jihatdan  rivojlanishi  hamda  muayyan  kasb  yo‘nalishi 
bo‘yicha  mehnat  qilish  huquqini  kafolatlaydi. 
Odamning  ijtimoiy  mavjudot  sifatida  shaxsga  avian  ishi  uchun  ijtimoiv  muhit  sharoitlari  va 
tarbiva  kerak  bo‘ladi.  Ana  shular  ta`sirida  odam  inson  sifatida  rivojlanib  boradi  va  shaxsga 
aylanadi. 
Rivojlanishning  o‘zi  nima? 
Rivoilanish  shaxsning  fiziologik  va  intellektual  o‘sishida  namoyon  bo‘ladigan  miqdor  va  sifat 
o‘zgarishlar  mohiyatini  ifoda  etuvchi  murakkab  jarayondir.  Rivojlanish  mohiyatan  oddiydan 
murakkabga,  quyidan  yuqoriga,  eski  sifatlardan  yangi  holatlarga  o‘tish,  yangilanish,  yangining 

---

 
30 
paydo  bo‘lishi,  eskining  yo‘qolib  borishi,  miqdor  o‘zgarishining  sifat  o‘zgarishiga  o‘tishini 
ifodalaydi.  Rivojlanishning  manbayi  qarama-qarshiliklarning  o‘rtasidagi  kurashdan  iboratdir. 
Bola  shaxsining  rivojlanishi  inson  iitimoiv  maviudotdir  degan  falsafiy  ta‘limotga  asoslanadi. 
Ayni  vaqtda  inson  tirik,  biologik  mavjudot  hamdir.  Demak,  uning  rivojlanishida  tabiat 
rivojlanishining  qonuniyatlari  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Shuningdek,  shaxs  bir  butun  mavjudot 
sifatida  baholanar  ekan,  uning  rivojlanishiga  biologik  va  iitimoiv  qonuniyatlar  birgalikda  ta`sir 
etadi,  ularni  bir-biridan  ajratib  bo‘lmaydi. 
Chunki  shaxsning  faoliyati,  hayot  tarziga  yoshi,  bilimi,  turmush  tajribasi  bilan  birga  boshqa 
fojiali  holatlar,  kasalliklar  ham  ta`sir  etadi. 
Shaxsning  fazilatlarini  to‘g`ri  ko‘rish  va  bexato  baholash  uchun  uni  turli  munosabatlar 
jarayonida  kuzatish  lozim. 
Demak,  shaxsni  rivojlantirish  vazifasini  to‘g`ri  hal  etish  uchun  uning  xulqiga  ta`sir  etuvchi 
omillar  hamda  shaxs  xususiyatlarini  yaxshi  bilish  zarur. 
Tarbiya  bolaga  samarali  ta`sir  etishi  uchun  o‘sish  va  rivojlanish  qonuniyatlarini  bilish  va 
hisobga  olish  maqsadga  muvofiq.  Shunday  qilib,  rivojlanish  va  tarbiya  o‘rtasida  ikki  tomonlama 
aloqa  mavjud. 
2.  Shaklanish  va  rivojlanish.  Rivojlanish  shartlari  va  omillari.  Irsiyat  va  rivojlanish.  Muhitni  
rivojlanishga  tasiri.   
Shaxsni  shakllantirish  –  uning  o‘sishi,  qandaydir  yangi  xususiyat  va  fazilatlarga  ega  bo‘lish 
jarayonida.  ―Shakllantirish‖  tushunchasi  ―tarbiyalash‖  tushinchasiga  nisbatan  kengroq  bo‘lib,  u 
shaxs  va  jamoaning  tarkib  topishiga  ta‘sir  ko‘rsatadigan  hamma  narsani,  shu  jumladan,  maqsadga 
muvofiq  jarayonlar  (o‘qitish,  tarbiyalash,  ta‘lim  berish)ni  ham,  maqsadga  nomuvofiq  jarayonlar 
(shaxs  va  jamoaning  o‘z  ichki  tabiati,  atrofdagi  kishilar,  narsalar,  tabiat  hadisalari  va  hokazolarning 
ta‘siri)ni  ham  o‘z  ichiga  oladi.  ―Shakllantirish‖  va  ―tarbiyalash‖  tushunchalari  jiddiy  chegaralansa, 
insonni  tabiat  hadisalari  tarbiyalaydi,  deb  bo‘lmaydi.  Insonni  faqat  kishilar  tarbiyalaydi,  tabiat 
hodisalari  shaxsni  shakllantirishi  mumkin,  ammo  uni  tarbiyalay  olmaydi. 
Fanda  biologik  yo‘nalish,  deb  nomlangan  nuqtayi  nazar  yetakchi  o‘rinlardan  birini  egallab, 
uning  vakillari  Aristotel,  Platonlar  tabiiy-  biologik  omillarni  yuqori  qo‘yadi.  Ular  tug`ma 
imkonivatlar.  Taqdir,  tole‘  har kimning  hayotdagi  o‘rnini  belgilab  bergan,  deydilar. 
Muhit  deganda,  odam  yashaydigan  sharoitdagi  barcha  tashqi  ta`sir  tushuniladi.  Shu  nuqtayi 
nazardan  tarbiya  tufayli  bolani  o‘zi  yashaydigan  ijtimoiy  sharoitga  moslashtirish  mumkin,  degan 
xulosa  kelib  chiqadi. 
Shaxsga  ijtimoiy  muhitning  ta`siri  ham  muhim.  Bu  tarbiya  tizimi  orqali  amalga  oshiriladi. 
Ya`ni, 
Birinchidan,  tarbiya  ta`sirida  muhit  bera  olmagan  bilim,  ma`lumot  egallanadi,  mehnat  va  texnik 
faoliyat  bilan  bog`liq  ko‘nikma  va  malakalar  hosil  bo‘ladi. 
Ikkinchidan,  tarbiya  tufayli  tug`ma  kamchiliklar  ham  o‘zgartirilib,  shaxs  kamolga  yetadi. 
Uchinchidan,  tarbiya  yordamida  muhitning  salbiy  ta`sirini  ham  yo‘qotish  mumkin. 
To‘rtinchidan,  tarbiya  kelajakka  qaratilgan  maqsadni  belgilaydi. 
Demak,  tarbiya  bilan  rivojlanish  bir-biriga  ta`sir  etadi,  bu tarbiya  doimiy  va  uzluksizdir. 
Shunday  qilib,  bola  shaxsining  rivojlanishida  tarbiya  ham  yetakchi  o‘ringa  ega  bo‘lib,  tarbiya 
tufayli  nasl-nasabi,  oila  muhiti,  ijtimoiy  muhit  ta`sirida  har  tomonlama  rivojlanishga  qodir,  degan 
xulosani  chiqarish  mumkin. 
Rivojlanish  va tarbiya.   
Tarbiya  va  rivojlanishning  o‘zaro  bog`liqligi  to‘g`risidagi  muammo  qator  tadqiqotchilar, 
jumladan  A.I.Leontev.,  L.V.Zankov,  CH.S.Kostyuk  va  boshqalar  izlanishlarining  asosiy  mavzusi 
hisoblanadi. 
Biologik  jihatdan  rivojlanish  nerv  faoliyati  bilan  insonni  o‘rab  turgan  borliqning  o‘zaro  ta`siri 
natijasidir.  Miya  va  butun  nerv  sistemasi  bizni  o‘rab  turgan  muhitning  uzluksiz  ta`sirida  rivojlanib 
boradi. 
Lekin  ularning  rivojlanishida  tarbiya  to‘laligicha  hal  qiluvchi  rol  o‘ynaydi. 

---

 
31 
Psixik  rivojlanish  nerv  sistemasining  rnvojlanishi  bilan  mustahkam  bog`liq.  Ayniqsa,  katta  miya 
yarim  sharlari  tarbiya  jarayonida  rivojlanadi  va hatto  rivoji  tezlashadi. 
I.P.Pavlovning  fikricha:  ―Inson  va  hayvonning  xatti-harakati  faqat  nerv  sistemasining  tug`ma 
xususiyatlari 
bilangina 
chegaralanmaydi, 
balki 
organizmning 
ayrim 
yashash 
davrida 
unga 
ko‘rsatilgan  va  doimo  ko‘rsatib  turiladigan  ta`sir  bilan  ham  belgilanadi,  ya`ni  keng  ma`noda 
aytganda,  inson  va  hayvonning  xatti-harakati  doimiy  tarbiyaga  va  o‘rgatishga  bog`liq‖  (II.T.  269-
bet). 
Tarbiya  bilan  rivojlanish  o‘rtasidagi  bog`liqlik,  ayniqsa,  ta‘lim  jarayonida  yanada  yaqqol  ko‘zga 
tashlanadi. 
Ayniqsa,  bu  o‘rinda  rus  tadqiqotchisi  L.S.Vigotskiy  ta‘limoti  e‘tiborga  loyiqdir.  Uning 
konsepsiyasiga  ko‘ra, bolaning  aqliy  rivojlanishida  ikkita  bosqich  katta o‘rinni  egallaydi. 
Birinchidan,  bola  ma`lum  topshiriqlarni  mustaqil  bajaradi.  Buni  bola  psixik  funksiyalarining 
rivojlanish  bosqichi  deb  yoki  muhim  rivojlanish  bosqichi,  deb  aytish  ham  mumkin.  Bola  taqlid 
orqali  kattalar  rahbarligida  ko‘proq  narsani  tushunib  bajarishga  kirishadi.  Bu  endi  aqliy 
rivojlanishning  ikkinchi  bosqichidir.  Ikkinchi  va  birinchi  bosqich  o‘rtasidagi  farq  bolaning  yaqin 
rivojlanish  zonasini  belgilab  beradi. 
Bola  bugun  kattalar  yordamida  qilgan  narsalarini  ertaga  o‘zi  mustaqil  bajaradi.  Bu  esa  bolaning 
keyingi  kunini,  uning  dinamik  rivojlanish  holatini  aniqlab  olish  imkonini  beradi. 
3.Rivojlanishning  yosh  va o‘ziga  hos xususiyatlari.   Yosh davrlarga  bo‘lib   o‘rganish. 
Muayyan  bir  yosh  davriga  xos  bo‘lgan  anatomik,  fiziologik  (jismoniy)  va  psixologik 
xususiyatlar  yosh  xususiyatlari  deb  ataladi.  Ana  shu  yosh  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  ta‘lim 
va tarbiya  ishi  tashkil  etiladi.  Shunda  bola  rivojlanishiga  tarbiya  ta`siri  kuchli  bo‘ladi. 
Bolalarning 
tarbiyasiga 
to‘g`ri 
yondashish, 
uni 
muvaffaqiyatli 
o‘qitish 
uchun  bola 
rivojlanishidagi  turli  yoshdagi  davrlariga  xos  xususiyatlarni  bilish  va  uni  hisobga  olish  muhimdir. 
Chunki  bola  organizmining  o‘sishi  hum,  rivojlanishi  ham,  psixik  taraqqiy  etishi  ham  turli  yosh 
davrlarida  lurlicha  bo‘ladi.  Abu  Ali  ibn  Sino,  Yan  Amos  Komenskiy,  K.D.Ushinskiy,  Abdulla 
Avloniylar  ham  bolani  tarbiyalash  zarurligini  uqtirib  o‘tganlar. 
Bolaning  o‘ziga  xos  xususiyatini  hisobga  olish  juda  murakkab.  Chunki  bir  xil  yoshdagi  bolalar 
ham  psixik  jihatdan  turlicha  bo‘lishi  mumkin. 
Masalan,  ko‘rish  va  eshitish  qobiliyati,  faolligi,  tez  anglash,  sust  flki  yurltlshi,  hovliqma  yoki 
vazminligi,  serga`  yoki  kamga`ligi,  serg`ayrat  yoki  g`ayratsizligi,  yalqov  yoki  tirishqoqligi,  pala-
partish  va  chnla  Ulilnydigan,  yig`inchoqligi  yoki  ishga  tez  kirishib  ketishi  kabilar  nerv  faoliyati 
tizimining  ta`siri  bo‘lib,  o‘qituvchi  yoki  tarbiyachi  ularni  bilishi  zarur. 
Bolaning  individual  —  o‘ziga  xos  xususiyatini  bilish  uchun  temperamentning  umumiy  tiplari 
va  bolaning  o‘ziga  xos  xususiyatini  o‘rganish.  metodikasini  bilish  muhim.  Temperament  (lot. 
«temperamentum»  «qismlarning  bir-biriga  munosabati»  ma`nosini  anglatib,  xulqning  individual 
psixologik  xususiyatlari  majmuidir. 
Shuningdek,  turli  yosh  davrlarining  o‘ziga  xos  rivojlanish  qominlvatliul  hum  mavjud  Masalan, 
5-sinf  o‘quvchilari  bilan  10-sinf  o‘quvt  in  tenglashtirib  bo‘lamaydi.  Shuning  uchun  bolaning 
jismoniy  va psixik  kamolot  quyidagi  davrlarga  bo‘linadi: 
1.  Go‘daklik  davri  - chaqaloqlik  (1 oy) davri  tugagandan  to bir yoshgacha  bo‘lgan  davr. 
2.  Bog`chagacha  bo‘lgan  yosh  davri  — 1 yoshdan  3 yoshgacha. 
3.  Maktabgacha  bo‘lgan  yosh  davri  — 3 yoshdan  7 yoshgacha. 
4.  Kichik  maktab  yoshidagi  o‘quvchilar  (bolalar)—7  yoshdan  11,12 yoshgacha. 
5.  O‘rta maktab  yoshidagi  o‘quvchilar  (o‘smirlar)  — 14—15 yosh. 
6.  Katta yoshdagi  maktab  o‘quvchilari  (o‘spirinlar)  — 16—18 yosh.