№1-laboratoriya ishi aktinometr yordamida nuriy energiyani o‘lchash

---

№1-LABORATORIYA ISHI
Aktinometr yordamida nuriy energiyani o‘lchash 
Ishni bajarishdan maqsad: 
Termoelektrik aktinometr yordamida quyoshning to‘g‘ri radiatsiyasini 
o‘lchashni o‘rganish. 
Kerakli asbob va materiallar: 
AT-50 tipidagi termoelektrik aktinometr, GSA-1 tipdagi galvanometr, soat, 
aktinometrning tekshirish guvohnomasi. 
Nazariy qism 
Erdagi hayotning mavjudligi Quyosh bilan chambarchas bog‘langan. 
Quyosh radiatsiyasi hisobiga Erda hayotning borishi uchun zarur temperatura sharoiti 
vujudga keladi. Elektromagnit to‘lqinlar tarzida tarqaladigan quyosh nurlanishiga quyosh 
radiatsiyasi deb aytiladi. Quyosh radiatsiyasi energiyasini odatda quyoshning nuriy energiyasi deb 
yuritiladi. 
Quyosh radiatsiyasi atmosferadan o‘tishida murakkab o‘zgarishlarga uchraydi. 
Atmosferaning yuqori qatlamlaridan Ergacha bo‘lgan masofada quyosh radiatsiyasining ma’lum 
qismi yutiladi, sochiladi va qaytadi, ya’ni quyosh radiatsiyasining miqdor hamda spektral tarkibi 
o‘zgaradi. Quyosh radiatsiyasining qolgan qismi esa ergacha etib keladi. Atmosferada sochilgan 
quyosh radiatsiyasining ma’lum qismi, albatta, erga tushadi. SHuning uchun Erga tushadigan 
quyosh radiatsiyasi to‘g‘ri va sochilgan holda bo‘ladi. 
Quyosh gardishidan bevosita erga tushadigan radiatsiyani to‘g‘ri radiatsiya deb ataladi. Er 
bilan quyosh orasidagi masofa juda katta bo‘lganligi sababli to‘g‘ri radiatsiyani parallel nurlar 
oqimi deb atash mumkin. 
Quyosh radiatsiyasining atmosferada havo molekulalari, bulut hamda chang zarralarida 
sochilib erga tushadigan qismi sochilgan (sochilma) radiatsiya deyiladi. Gorizontal tekislikka ayni 
bir vaqtda tushuvchi to‘g‘ri va sochilgan radiatsiya birgalikda quyoshning yig‘indi (yalpi) 
radiatsiyasi deb yuritiladi. 
Quyoshning to‘g‘ri radiatsiyasini o‘lchashda biror tekislikka to‘g‘ri keladigan quyosh nuriy 
energiyasining oz yoki ko‘pligini aniqlashda quyosh radiatsiyasi intensivligi tushunchasidan 
foydalaniladi. 
Quyosh nurlariga tik joylashgan birlik yuzaga vaqt birligida tushuvchi quyoshning nuriy 
energiyasi ko‘lamiga radiatsiya intensivligi (yoki to‘g‘ri radiatsiya oqimining sirtiy zichligi) 
deyiladi. 
Quyosh nurlari tik sirtga tushayotgandagi to‘g‘ri radiatsiya intensivligini S, gorizontal 
sirtga tushayotganini esa S bilan belgilasak, ular orasida quyidagi bog‘lanishni yoza olamiz: 
S ' = S •
sinh 
(
1
) 
bunda,h - quyoshning gorizontdan balandligi (kuzatuvchi ko‘zi bilan quyoshni tutashtiruvchi 
to‘g‘ri chiziq va gorizont tekisligi orasidagi burchak). 
(1) formuladan ko‘rinadiki, gorizontal sirtga tushayotgan to‘g‘ri radiatsiya qiymati S
1
ni, o‘lchash 
o‘tkazmasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri S ning qiymatini quyosh gorizontdan balandligi h ning sinusi 
(sinh) ga ko‘paytirish bilan ham topish mumkin. 
Quyosh nurlariga tik joylashgan sirtda to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi 
quyoshning gorizontdan balandligi oshgan sari orta boradi, kunning ikkinchi yarmida esa 
kamayadi. 
Tekshirishlarning ko‘rsatishicha Toshkent shahrida quyoshning tik sirtga tushadigan to‘g‘ri 
radiyasiyasining maksimal qiymati. 
Ma’lumki kuzatish muddatlarida barcha asboblar bilan bir vaqtda o‘lchash ishlari o‘tkazish 
mumkin emas. SHuning uchun so‘tka davomidagi 8 martao‘lchashdaquyidagilarga: 
a)
havo temperaturasi va namligini kuzatish muddatlaridan 10 minoldin o‘lchashga; 
b)
barcha kuzatishlar 20-30 min o‘tguncha davom etishiga ruxsat etiladi. Har bir 
stansiyadagi talaba o‘lchashning navbatdag imuddatidan 10 min oldin maydonchani tekshirib 

---

chiqishi va asboblarni o‘lchashlarga tayyorlashi lozim. 
Kuzatish muddatlari va tartibi. 
Meteorologik kuzatish natijalarining aniq va solishtirarli bo‘lishi uchun kuzatish muddatlari 
va tartibiga qattiq rioya qilinadi. Kuzatishlar odatda soat 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18 va 20 larda 
o‘tkaziladi. Bunday kuzatishlarda havo va tuproq temperaturasi, namligi, shamol tezligi va 
yo‘nalishi, bulutlilik harakteristikasi, gorizontal ko‘rinuvchanlik uzoqligi, atmosfera bosimlari 
aniqlanadi.