1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

Variant-40

1. 
   O‘zbekistondaarxeologiyafaniningrivojlanishtarixi.
   
2. 
   Mezolitdavriarxeologiyasi.
   
3. 
   Bronzadavriyodgorliklari
   

1savol .Кишили жамиятинин вужудг кели жараён узо ўтмиш- бори тақалади. Утмишн ўргани эс давримизнин энг долзар масалаларида биридир. Ун ўрганма туриб, келажак- наза ташла бўлмайди. Шунин учу ҳа Ф. Энгель биз учу тари ҳамм нарсада муҳимдир, де бежи айтмага эди. Тари эса, К. Марк айтганидек, ўтмишнин кўзгус в кела-жакнин устозидир. Археологи тарихнин таркиби қисм бўлиб, ижтимои фан-ла орасид алоҳид ўри тутади. «Археология» термин «ар-хайос»—қадимги, «логос»—фан, дега иккит қадимг грекча сўзнин бирикишида ташки топгандир; демак, «археоло­гия» қадимг билимла ҳақидаг фан, дега маънон билдира-ди. Леки илгариг вақтд археологиян фаннин қайс соҳа-сиг қўши тўғрисид кески баҳсла бўлиб, баъзила уни қадимг санъа ҳақидаг фа десалар, бошқала қадимг дунё ҳақидаг фан, ян бошқ бировла синга сопо идишларни ўрганувч фа дега фикрларн билдирганлар, баъз олимлар эс ун тари фанинин хизматкор бўлга иккинч даражали фан, де тушунганлар. Тари в археологи аслид ўзар чамбарча боғлиқ, бир-бирин тўлдирувч ягон фаннин икк соҳасидир. Чунк архе­ологи ҳа тари фан ҳа қилиш лози бўлга масалаларни ёритишд тен иштиро этади. Шунин учу уларда бирини бошқасиси тасавву қили бўлмайди. Мазку фанн тари в археологияга, олимларн эс архе-ологла в тарихчиларг ажрати шартлидир, холос. Ш нарса равшанки, тарихнин асоси манба ёзу в унин манбаларибўлиб, унин пайд бўлиш милодда аввалг IV—III мингйил-ликларг бори тақалса, археологиянин манбалар унг нис-бата жуд қадимийди б манбаларнин пайд бўлиш ин-соннин ҳайвонда ажрали чиқ бошла даври, яън 2,5—3 миллио йи қадими даврг бори тақалади. Би кишилик жамият буту тарихин 24 соа де фара қилсак, шунда 23соат 56 минут ибтидои — ёзм манбаларси даврга, қолган 4 минут эс ёзм тарихг тўғр келади. Демак, кишили жамият тарихинин жуд катт давр ар­хеологи манбаларг таянга ҳолд қайт тикла талқи эти-лади. Зеро, археологиян тарихда ажратиб, ёрдамч фа тар-зид иккинч ўринг сури бўлмайди. Кейинг би аерд ар-хеологи соҳасид қўлг киритилга улка ютуқла фикрни тўла-тўки тасдиқлайди. Бинобарин, бошқ биро фа кишилар-нин дун ҳақидаг тасаввурларин археологиячалй ўзгарти ри юбор олмайди. Археология, А. В. Арциховскийнин таърифича, кишили ўт-ми тарихин модди манбала асосид ўрганувч фа бўлса-да, леки б таъри мазку фаннин мазмунин тўли ифода-ла бер олмайди. Б жиҳатда . Е. Массоннин археология— тарихнин би соҳас бўлиб, кишили жамият ўтмиш фа-олиятин хилма-хи изларга, аксария ҳоллард модди ёдгор-ликларга, имкония бўлга жойд эс ёзм манбаларга, тил, этнография, геология, тупроқшунослик, антропология, зоология, ботаник в бошқ фанла ютуқлариг таяни ўрганувч фан-дир, дега таъриф тўлароқдир. Демак, инсония ўтми даврларин археологияси ўрганиб бўлма экан. Археологи инсониятнин ўтми тарихин ўрга-тшшд археологи экспедицияла натижасид топилга ибти-дои маконлар, қишлоқлар, шаҳарлар, мудофа су иншоот-лари, қоято расмлар ҳамд бошқ буюмларг суяниб кўради. Археологи экспедицияла дейилганд область, шаҳар, район, қишло в бошқ жойлард модди мадания ёдгорлик-ларин дала-тадқиқо йўл била ўргани усул тушунилади. Жойлард археологи экспедицияларн махсу илмий-тад-қиқо институтлари, оли ўқу юртларинин археологи кафед-ралари, санъатшуносли институтлари, музейлар, шунингдек ўлкан ўргани тўгараклар ташки этади. Ҳози Урт Осиёнин барч республикаларид шаҳар, район, қишло овуллард юзла археологи экспедици в отрядлар самарал и оли бормоқдалар. Археологи экспедици в отрядларнин н услуб у поғо-нал бўлиб, археологи қидирув, сино в қази ишларини амалг оширишда иборатдир, унин вазифас ёдгорликнинг пайд бўлга даври, қанч яшагани, инқирозг тутиш ва бошқ хусусиятларин аниқла ҳисобланади. Археологи қазишмала археологи қидиру сино нати­жасид қўлг киритилга маълумотларг таяниб, мазку жой­ ёдгорликн батамо қази тугатишда в ёдгорли ҳақида хулосала чиқаришда ибора бўлади. Шун алоҳид таъкидла керакки, археологи ёдгорлик-ларнин би қисм остид в бошқ би хиллар е устида-дир. Археоло у ёк б ёдгорликн қази экан, шубҳаси мада-ни қатламларг ду келади. Мадани қатла дейилганд ин­сониятнин турмуши, хўжалиг в ғояви фаолиятинин излари сақлани қолга тупро қатлам тушунилади. Чунончи, ғор-ма кон, очи манзилгоҳ, қишло в шаҳа мадани қолдиқлари-нин жамия ривожланиш била боғли ҳолд жойланиш ма-дгни қатламн ифодалайди. Б қатла йиллар, асрла минг йилла ош аста-секи вужудг келади. Археологи ёдгорликла би ёк би неч мадани қат-ламда ибора бўлиб, уларнин қалинлиг би неч сантиметр-да 30—35 метргач бориш мумкин. Б эс мазку жойда одамла қанч вақ яшаганлигиг боғли бўлади. Мадани қатла ёк б ёдгорликд шур ташлёщ, кёнг кўламдаг қази ишлар натижасид аниқланади.
Шур аслид немисч сў бўлиб, узбе тил д қазимок. де-га маънон билдиради. Шур соли дейилганд едгорликдаги дастлабк қази ишлар тушунилиб, шур ташлашда асосий мақса мадани қатламн аниқла в ёдгорли ҳақид даст­лабк маълумо олишдир. Шур кўпинч квадра в тўғри тўртбурча шаклларид бўлиб, чуқурлиг в кенглиг маданий қатламг қара ҳа хи бўлиш мумкин. Қен кўламдаг қа-зи натижасид мадани қатла тўл очилиб, инсо фаолияти-нин излар бўлмага ергач ковла тушилади, археологияда «материк»— безовт қилинмага е де аталади. рт Оси юкса мадания ўчоғ бўлиб, Қадимг Шар дунё-синин ажралма қисмин ташки этади. Б ажойи ўлканинг қула табни шароити—бо ўсимликла в ҳайвоно дунёс энг қадимг аждодларимизнин диққат-эътиборин ўзиг жал қил-ган. Б ўлкаг одамла гуруҳ ил то асридаё кири кела бошлаган. Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон, Узбекистон Жануби Қозоғистонда топилга ил то аср маконлари фикримизнин далилидир. Ил то асрида кейинг мезолит, неолит, энеолит, бронз в ил теми даврлариг келиб, ибти-дои в қадимг одамларнин ўлк бўйла анч кен тарқала бошлаганин топилмала тўл тасдиқлайди. Эъло қилинга адабиётларда ш нарс равшанки, Урта Осиёнин тоғлик, тоғолди, води в ҳатт Қизилқу в Қорақум саҳроларида то аср маконлар в манзилгохлари, энеолит бронз давр қишлоқлари, мозо қўрғонлар хумдонлар,
ил теми давр қишлоқлар шаҳарлари, феода шаҳарлари, су иншоотлар в мудофа деворларинин қолдиқлари, шунинг-де турл даврг мансу қоято расмлар кўпла топилган. Кўрини турибдики, Урт Оси археологи ёдгорликларнинг хилма-хиллиг в зичлиг жиҳатида СССРдагин эмас, жа-ҳо миқёсид ҳа фахрл ўринн эгаллайди. Демак, Урт Осиё археологлар мадани қатламларда топга буюмла мазкурўлканин ибтидои в қадими тарихин ўрганишнин эн муҳи манбаларидирки, уларн ўргани била археоло ёк та-рихчиларгин шуғулланмай, балк бошқ қато фанларнин му-тахассислар ҳа шуғулланадилар. Урт Осиёда топилга археологи манбаларн шартл ра-вишд қуйидаг икк тург бўли мумкин: 1. Табии манбала (палеозоология, палеоботаника)—инсон ҳайво суяклари, ўсимликла қолдиқлар геологи қат-ламла бўлиб, уларн асоса зоологлар, ботаникла в геолог-ла ўрганадилар.
2savol. Tayanch so‘zlar: Golotsen, dolixokran, yevropeoid, makrolit, mikrolit, Natufiy madaniyati, fauna, flora, epipaleolit, o‘q-yoy.
Mezolit davri umumiy tavsifi. Mezolit davri (yun. mezos-o‘rta, lot. litos-tosh) - o‘rta tosh davri. Mezolit atamasini ilk bor shved olimi A.Torrel (1874) taklif etgan. Allen Braun (1883) paleolit va neolit davrlari oralig‘idagi tosh qurollari majmuasini belgilash maqsadida qo‘llagan va ilmiy asoslangan. Hozirgi paytda ayrim xorijiy mamlakatlar arxeologiyasida mezolitning ekvivalenti sifatida epipaleolit yoki golotsen paleoliti kabi atamalar ham qo‘llaniladi.
Yevrosiyoda mezolit davrining sanasi mil. avv. XII-VII/VI ming yilliklar doirasida belgilangan. Yaqin va O‘rta Sharq hududida mezolit davri juda qisqa muddat davom etib, neolit davriga erta o‘tilgan. yer yuzining ayrim o‘lkalarida mezolit davom etayotgan davrda bu hududda eneolit boshlangan.
Mezolit davrida yer yuzining shimoliy qismida hukmron bo‘lgan vyurm muzligi eriydi. Muzlik mil.avv. XIV ming yillikda erib boshlangan, mil. avv. X ming yillikdagi qisqa muddatli qayta sovushdan so‘ng, mil. avv. IX ming yillikda (8300 yil) erib tugagan. yer sharining shimolida, xususan, Shimoliy Kanadada muzlik mil.avv. IV ming yillikda batamom erib tugaydi.
Muzlikdan bo‘shagan yerlarda igna bargli, undan janubda esa keng yaproqli daraxtzor o‘rmonlar vujudga keladi. Muzlik hosil qilgan ulkan suv zahirasi okean va dengiz sathining ko‘tarilishi va kichik suv havzalarining vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
Golotsen davrida yer sharining muzligidan chekkada bo‘lgan janubiy qismida issiq va namchil iqlim sharoiti hukm suradi, hatto Saxara cho‘lida yillik yog‘angarchilik mig‘dori 300-400 mm. ni tashkil etgan (hozirgi paytda 6 mm.).
Borrealoldi davrida (mil.avv. 7,5-7,0 ming yilliklar) vujudga kelgan barqaror iqlim yer yuzining tabiat manzarasining o‘zgarishiga olib keladi. Shimolda tundra maydoni qisqarib, qayin, qarag‘ay va qora qarag‘ay daraxtli o‘rmon hududi kengayib boradi. Janubda esa iliq va namchil iqlim sharoitiga xos flora va fauna shakllanadi.
Yer sharining shimoliy qismining hayvonot olami keskin o‘zgaradi. Muzlik oldi hududida yashagan mamont, jundor karkidon va qo‘ybuqa kabi hayvonlarning ko‘pchiligi mezolit davrining boshida qirilib ketgan edi. Qolgan kam sonli qismi esa chekka shimolga ko‘chishga majbur bo‘lgan. Arxeologik ma'lumotlarga ko‘ra mamontlar shimolda Chukotka dengizida joylashgan Vrangel orolida neolit davrigacha jon saqlab, uning so‘nggi vakillari mil. avv. IV ming yillikda butunlay yo‘qolib ketgan.
Muzlik erib tugagandan keyin yer yuzining shimoliy qismida va janubiy tog‘ hududida ot, buqa, sayga, yovvoyi eshak, o‘rmon hududida esa los, bug‘u, cho‘chqa, bo‘ri, tulki va boshqa hayvonlar yashagan. Ayniqsa, qushlar, xususan, ularning suvda yashovchi turi, baliq va dengiz bo‘yi hududida mollyuska ko‘payadi.
yirik hayvonlarning turi yo‘qolib ketgandan keyin mezolit davri aholisi ovchilikning paleolit davridagi qamal usulidan voz kechishga majbur bo‘lgan. To‘da bo‘lib yashaydigan, kichik jussali, harakatchang hayvonlarni ov qilish uchun ma'lum vositadan foydalanishga zarurat tug‘ilgan. Natijada dastlabki ov moslamasi-o‘q-yoy kashf qilingan. O‘q-yoy yordamida kichik hayvonlar va qushlar oson o‘ljaga olingan.
yer yuzining janubiy qismida muzlikdan keyingi issiq iqlim sharoitida shakllangan hayvonot va o‘simlik dunyosi ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratgan. Mezolit davrida mahalliy hududning tabiiy sharoitiga xos ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakllari vujudga kelgan. Bunday xo‘jalik shakli dastlab Old Osiyoda va tabiiy shart-sharoitga ko‘ra boshqa yerlarda ham rivojlanadi.
Mezolit davrida yevrosiyoning issiq iqlimli janubi-g‘arbiy o‘lkalarida aholi soni ko‘payib, oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojning o‘sib borishi, tabiiy ozuqa zahirasi kamayib ketishiga olib kelgan. Ularni sun'iy ko‘paytirish yo‘lidagi harakat yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish va o‘simliklarni madaniylashtirishga olib keladi. Bunday jarayon dastlab Old Osiyo hududida sodir bo‘lib, qo‘shni hududlarga tarqalgan.
Mezolit davri moddiy madaniyatning tosh qurollariga ishlov berish, uy-joy qurish kabi sohalarida yangi yutuqlarga erishilgan. Tosh quroliga ishlov berishning yangi va mukammal usuli vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko‘payadi. Tosh qurolining yangi turi mikrolit va makrolitlar paydo bo‘ladi. Mikrolit-(yun. mikros-kichik, litos-tosh) kichik tosh qurollari geometrik (sigment, trapetsiya va uchburchak) shaklga ega bo‘lib, o‘lchami 2-3 sm. ni tashkil etgan. Yog‘ochga qotirilgan mikrolitlardan o‘simliklarni o‘rib olishda o‘roq sifatida foydalanilgan. Mikrolitlar kamon o‘qining uchi-paykon vazifasini bajargan. Makrolit (yun. makros-katta, litos-tosh) tosh quroli, ya'ni tosh boltaning ahamiyati o‘rmon hududida yuqori bo‘lgan.
Mikrolitlar dastlab yevrosiyoning janubiy o‘lkalarida vujudga keladi, shimolda esa biroz kechroq tarqalib, mezolitda so‘nggi paleolit davridagi plastinkasimon (paraxasimon) tosh bo‘lagidan yasalgan qurollardan foydalanish an'anasi saqlanib qoladi.