1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

Variant-41

1. 
   Samarqandmakoni
   
2. 
   Mezolitdavriumumiytavsifi.
   
3. 
   O‘rtaOsiyoningneolitdavrio‘zlashtiruvchixo‘jalikshaklidagimadaniyatlari
   

2savol....Mezolit davri umumiy tavsifi. Mezolit davri (yun. mezos-o‘rta, lot. litos-tosh) - o‘rta tosh davri. Mezolit atamasini ilk bor shved olimi A.Torrel (1874) taklif etgan. Allen Braun (1883) paleolit va neolit davrlari oralig‘idagi tosh qurollari majmuasini belgilash maqsadida qo‘llagan va ilmiy asoslangan. Hozirgi paytda ayrim xorijiy mamlakatlar arxeologiyasida mezolitning ekvivalenti sifatida epipaleolit yoki golotsen paleoliti kabi atamalar ham qo‘llaniladi.
Yevrosiyoda mezolit davrining sanasi mil. avv. XII-VII/VI ming yilliklar doirasida belgilangan. Yaqin va O‘rta Sharq hududida mezolit davri juda qisqa muddat davom etib, neolit davriga erta o‘tilgan. yer yuzining ayrim o‘lkalarida mezolit davom etayotgan davrda bu hududda eneolit boshlangan.
Mezolit davrida yer yuzining shimoliy qismida hukmron bo‘lgan vyurm muzligi eriydi. Muzlik mil.avv. XIV ming yillikda erib boshlangan, mil. avv. X ming yillikdagi qisqa muddatli qayta sovushdan so‘ng, mil. avv. IX ming yillikda (8300 yil) erib tugagan. yer sharining shimolida, xususan, Shimoliy Kanadada muzlik mil.avv. IV ming yillikda batamom erib tugaydi.
Muzlikdan bo‘shagan yerlarda igna bargli, undan janubda esa keng yaproqli daraxtzor o‘rmonlar vujudga keladi. Muzlik hosil qilgan ulkan suv zahirasi okean va dengiz sathining ko‘tarilishi va kichik suv havzalarining vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
Golotsen davrida yer sharining muzligidan chekkada bo‘lgan janubiy qismida issiq va namchil iqlim sharoiti hukm suradi, hatto Saxara cho‘lida yillik yog‘angarchilik mig‘dori 300-400 mm. ni tashkil etgan (hozirgi paytda 6 mm.).
Borrealoldi davrida (mil.avv. 7,5-7,0 ming yilliklar) vujudga kelgan barqaror iqlim yer yuzining tabiat manzarasining o‘zgarishiga olib keladi. Shimolda tundra maydoni qisqarib, qayin, qarag‘ay va qora qarag‘ay daraxtli o‘rmon hududi kengayib boradi. Janubda esa iliq va namchil iqlim sharoitiga xos flora va fauna shakllanadi.
Yer sharining shimoliy qismining hayvonot olami keskin o‘zgaradi. Muzlik oldi hududida yashagan mamont, jundor karkidon va qo‘ybuqa kabi hayvonlarning ko‘pchiligi mezolit davrining boshida qirilib ketgan edi. Qolgan kam sonli qismi esa chekka shimolga ko‘chishga majbur bo‘lgan. Arxeologik ma'lumotlarga ko‘ra mamontlar shimolda Chukotka dengizida joylashgan Vrangel orolida neolit davrigacha jon saqlab, uning so‘nggi vakillari mil. avv. IV ming yillikda butunlay yo‘qolib ketgan.
Muzlik erib tugagandan keyin yer yuzining shimoliy qismida va janubiy tog‘ hududida ot, buqa, sayga, yovvoyi eshak, o‘rmon hududida esa los, bug‘u, cho‘chqa, bo‘ri, tulki va boshqa hayvonlar yashagan. Ayniqsa, qushlar, xususan, ularning suvda yashovchi turi, baliq va dengiz bo‘yi hududida mollyuska ko‘payadi.
Yirik hayvonlarning turi yo‘qolib ketgandan keyin mezolit davri aholisi ovchilikning paleolit davridagi qamal usulidan voz kechishga majbur bo‘lgan. To‘da bo‘lib yashaydigan, kichik jussali, harakatchang hayvonlarni ov qilish uchun ma'lum vositadan foydalanishga zarurat tug‘ilgan. Natijada dastlabki ov moslamasi-o‘q-yoy kashf qilingan. O‘q-yoy yordamida kichik hayvonlar va qushlar oson o‘ljaga olingan.
Yer yuzining janubiy qismida muzlikdan keyingi issiq iqlim sharoitida shakllangan hayvonot va o‘simlik dunyosi ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratgan. Mezolit davrida mahalliy hududning tabiiy sharoitiga xos ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakllari vujudga kelgan. Bunday xo‘jalik shakli dastlab Old Osiyoda va tabiiy shart-sharoitga ko‘ra boshqa yerlarda ham rivojlanadi.
Mezolit davrida yevrosiyoning issiq iqlimli janubi-g‘arbiy o‘lkalarida aholi soni ko‘payib, oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojning o‘sib borishi, tabiiy ozuqa zahirasi kamayib ketishiga olib kelgan. Ularni sun'iy ko‘paytirish yo‘lidagi harakat yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish va o‘simliklarni madaniylashtirishga olib keladi. Bunday jarayon dastlab Old Osiyo hududida sodir bo‘lib, qo‘shni hududlarga tarqalgan.
Mezolit davri moddiy madaniyatning tosh qurollariga ishlov berish, uy-joy qurish kabi sohalarida yangi yutuqlarga erishilgan. Tosh quroliga ishlov berishning yangi va mukammal usuli vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko‘payadi. Tosh qurolining yangi turi mikrolit va makrolitlar paydo bo‘ladi. Mikrolit-(yun. mikros-kichik, litos-tosh) kichik tosh qurollari geometrik (sigment, trapetsiya va uchburchak) shaklga ega bo‘lib, o‘lchami 2-3 sm. ni tashkil etgan. Yog‘ochga qotirilgan mikrolitlardan o‘simliklarni o‘rib olishda o‘roq sifatida foydalanilgan. Mikrolitlar kamon o‘qining uchi-paykon vazifasini bajargan. Makrolit (yun. makros-katta, litos-tosh) tosh quroli, ya'ni tosh boltaning ahamiyati o‘rmon hududida yuqori bo‘lgan.
Mikrolitlar dastlab yevrosiyoning janubiy o‘lkalarida vujudga keladi, shimolda esa biroz kechroq tarqalib, mezolitda so‘nggi paleolit davridagi plastinkasimon (paraxasimon) tosh bo‘lagidan yasalgan qurollardan foydalanish an'anasi saqlanib qoladi.

3savol.... O‘rta Osiyoning neolit davri aholisi mahalliy hududlarning tabiiy-geografik sharoiti, fauna va florasi xususiyatidan kelib chiqib xo‘jalik shaklini tashkil etgan. Mintaqaning chekka janubi-g‘arbida xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari vujudga kelgan bo‘lsa, boshqa joylarida xo‘jalikning ilg‘or shakllariga neolit davrining oxirida o‘tilgan.
O‘rta Osiyoning g‘arbida mezolit davri ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik asosida ishlab chiqaruvchi xo‘jalik vujudga kelgan. Turkmanistonning janubi-g‘arbiy qismida dehqonchilik va chorvachilik, g‘arbiy qismida, Sharqiy Kaspiy bo‘yi hududida chorvachilik xo‘jaligi vujudga kelgan. .Joytun madaniyati (mil. avv. VII–V ming yilliklar). O‘rta Osiyoning neolit davri ilk o‘troq dehqonchilik madaniyati. Bu madaniyat Turkmanistonning janubi-g‘arbiy qismida Kopetdag va Qoraqum cho‘li oralig‘ida, qadimda o‘troq dehqonchilik xo‘jaligini yuritish uchun qulay bo‘lgan hududda vujudga kelgan.
Joytun madaniyatiga oid 20 ga yaqin manzilgohlar aniqlangan. Ularning maydoni 0,2-2,0 ga. dan iborat bo‘lib, madaniy qatlami 2-5,5 m. ni tashkil qiladi. Joytun madaniyati manzilgohlarida paxsa va bulkasimon xom g‘ishtlardan barpo etilgan tarhi kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklli bir xonali uylar aniqlangan. Uylarning ichkarisida devor yonida oval shaklli xo‘jalik o‘chog‘i joylashgan. Uylarning sathi loy yoki ganch suvoq qilingan. Dastlabki bosqichda uylarning eshigi qamishdan to‘qilgan bo‘yra yoki teri bilan yopilgan.
Joytun manzilgohi Ashgabat shahridan 30 km. shimolda, qum barxani ustida joylashgan. Joytun dastlabki o‘rganilgan manzilgoh bo‘lib, neolit davriga ilk o‘troq dehqonchilik madaniyati shu nom bilan yuritiladi.
Joytun manzilgohining balandligi 5,5 m. dan iborat tepalikni tashkil etib, unda qalinligi 2,5 m. joyda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Manzilgohning quyi madaniy qatlamida kvadrat shaklida tartibsiz qurilgan 30 ta uy-joy majmuasining o‘rni ochilgan. Umumiy hovlidan iborat majmua tarkibida yashash xonasi, qo‘shimcha xo‘jalik qurilishi va g‘alla saqlash uchun mo‘ljallangan o‘ralar o‘rin olgan. Yashash xonalarining ko‘lami 13-39 m² ni tashkil etadi. V.M.Masson taxminiga ko‘ra Joytun manzilgohidagi uylarining har birida 5-6 nafar kishidan iborat juft oila a'zolari yashagan. Qishloq aholisining umumiy soni 150-180 nafar kishini tashkil etgan.
Monjuqlitepa, Chagillitepa, Qadmitepa, Pessejiktepa va boshqa manzilgohlardan Joytun madaniyatining turli bosqichlariga manzilgohlar o‘rganilgan. Uy-joy imoratlari takomillashib, murakkablashib borgan.
Pessijiktepa va Chigillitepa manzilgohlaridan aniqlangan maydoni nisbatan kattaroq imoratlarning devori turli rang-tasvirlar bilan bezatilib, ularda yashash xonalarida uchraydigan moddiy ashyolar aniqlanmagan. Tadqiqotchi O.Berdiev Pessijiktepa manzilgohida joylashgan ushbu inshootni Kichik Osiyoning Chatal Huyuk manzilgohida joylashgan ibodatxona bilan qiyoslab, mahalliy aholining sig‘inish joyi bo‘lgan, deb hisoblaydi.

Joytun madaniyati aholisi marhumlarni manzilgoh ichkarisida, yashash xonasining ichida yoki hovlida o‘ng va chap tomoni bilan gujanak yotgan holatda dafn etganlar. Marhumlar bilan birga hayotlik davrida foydalangan tosh qurollari, sopol buyumlari va boshqa narsalar qo‘shib ko‘milgan. Joytun madaniyatiga mansub aholi yevropeoid irqining sharqiy o‘rta yer dengizi guruhiga xos qisqa va cho‘ziq yuzli-dolixokran shaklli aholi vakillari bo‘lganlar.

Joytun madaniyati aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Dehqonchilik liman usulida sug‘orishga asoslangan bo‘lib, ekinlar bahor fasli yomg‘ir suvi bilan ikki-uch marta sug‘orilib, yiliga bir marta hosil olingan. Dehqonchilikda bir va ikki qatorli bug‘doy va arpa ekilgan. Ekin yerlariga motiga bilan ishlov berilgan. Hosil qadama-tosh o‘roq bilan o‘rib olingan. Joytun madaniyatining dastlabki bosqichda echki va qo‘y, oxirida esa ehtimol qora mol xonakilashtirilgan.

Joytun madaniyatining rivojlangan bosqichda chorva mollarining soni ko‘payib, ushbu xo‘jalikning ahamiyati yanada o‘sgan. Ovchilik xo‘jaligining mavqyei saqlanib qoladi. Jayron, qulon, yovvoyi cho‘chqa, tulki kabi yovvoyi hayvonlar ov qilingan.
Mehnat qurolining asosiy qismini plastinkasimon tosh bo‘lagidan yasalgan qurollar va mikrolitlar tashkil etgan. Toshdan yasalgan bolta, tesha, yorg‘uchoq, don maydalagich va kelitoshlar ham mavjud. Suyakdan bigiz, pardozlagich va qamishdan bo‘yra to‘qishda ishlatiladigan anjomlar yasalgan. Tosh va suyakdan zeb-ziynat buyumlari, xususan, munchoq va taqinchoqlar yasagan. Chig‘anoqdan ham munchoq sifatida foydalanilgan.
Sopol buyumlar qo‘lda tasmasimon usulida yasalgan. Sopollarning naqshli va naqshsiz turlari mavjud. Naqshlar och-jigar, to‘q jigar, kashtan rangli bo‘yoqlarda chizilgan. Sopollar kosa, lagancha va kubok shaklli buyumlardan iborat.
Loydan turli xil haykalchalar yasalgan. Ularning antropomorf va zoomorf shakllari ajralib turadi. Antropomorf haykalchalarda ko‘proq ayollar tasviri aks ettirilgan.
Joytun madaniyati jamoasi ona urug‘iga asoslangan juft oilalardan tashkil topgan. Oila a'zolari bir xonadan iborat hovlida yashagan. Jamoaning mehnatga layoqatli barcha a'zolari yerga ishlov berish, hosilni yig‘ishtirish va umumjamoaga tegishli qurilish ishlarini birgalikda bajargan.