1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

Триполи-Кукутени маданияти (мил. авв. IV минг йилликнинг охири-III минг йилликнинг охирги чорагигача) Шарқий Европада фаолият юритган. Ғарбий Украина, Молдова ҳудудида-Триполи, Шарқий Руминияда унга яқин 32

Кукутени маданияти тарқалган. Триполье маданиятининг уч босқичи ажралиб туради. Триполье маданиятига оид ёдгорликлар битта маданий қатламли деҳқончилик қишлоқларидан иборат. Бу маданият эгалари экин майдонларининг унумсизлиги сабабли бир жойда узоқ яшамасдан, яшаш манзилларини ўзгартириб турган. Археологларнинг тахминига қараганда Триполи маданияти эгалари ҳар 50-70 йилда янги ерга кўчиб ўтган.

Қишлоқлар дарё қайирлари, кейинги босқичларида дарё бўйи тепаликларида қурилган. Айрим манзилгоҳлар ёғоч девор, вал ва хандак билан ўраб олинган. Илк босқичида ертўла уйлар қурилган. Кейинги босқичларида ер устида қурилган уйлар икки, ҳатто уч қаватдан иборат бўлган. Алоҳида ажратилган хоналарда ўчоқ, дон сақлаш учун мўлжалланган йирик сопол идиш, ёрғучоқ ўрин олган. Хўжалиги деҳқончиликдан иборат бўлиб, буғдой, арпа, нўхат тариқ экишган. Жанубий ҳудудда яшаган аҳоли боғдорчилик билан ҳам шуғулланган. Узум, ўрик, олхўри экилган. Чорвачилик хўжаликнинг иккинчи тармоғини ташкил этиб, асосан қора мол боқилган. Чўчқа, қўй ва эчки кейинги ўринларни эгаллаган.
Евросиёнинг бошқа ҳудудларида неолит даврига хос ўзлаштирувчи хўжалик шаклларини сақлаб қолган маданиятлар фаолият юритган.Уларда маҳаллий ҳудуднинг табиий-географик шароитларидан келиб чиқиб, ўзлаштирувчи хўжалик шаклининг овчилик, териб-термачилик ва балиқчилик шакллари билан кун кечирганлар. Минтақадаги ҳар иккала хўжалик шаклида фаолият юритган халқлар ўртасида ўзаро маданий алоқалар мавжуд бўлган.

Variant-49

1. 
   O‘zbekistondaarxeologiyafaniningrivojlanishtarixi.
   
2. 
   So‘nggipaleolitdavriyodgorliklari
   
3. 
   Eneolitdavriumumiytavsifi
   

Variant-50

1. 
   Arxeologiyafanito‘g‘risidadastlabkibilimlarningshakllanishi.
   
2. 
   Seleng‘urg‘or-makoni
   
3. 
   Sopollimadaniyati
   

1 Arxeologiyaso‘zinimiloddanavvalgi4-asrdaPlaton(Aflotun)qadimgi
voqealarmaʼnosidaishlatgan.Ilmiymaqsadlardagidastlabkiarxeologik
qazishlar18-asrboshidanboshlangan.19-asryirikarxeologikkash-fiyotlar
davribo‘lib,Arxeologiyafansifatidashakllanibbordi,19-asrLeiasosan4kiyemgabo‘
linibo‘rganilaredi;YunonistonvaRimningquldorlikdavri
yodgorliklarinio‘rganuvchimumtozArxeologiya,ibtidoiyArxeologiya,662-
o‘rtaasrmoddiy-madaniyatyodgorliklarinio‘rganuvchiumumiyArxeologiya
vasharqArxeologiya20-asrboshidaularbirlashib,kengmaz-munlihozirgi
zamonArxeologiyasishakllandi.O‘zbekistondaarxeologiktekshi-rishlar19-
asrningoxirgichoragida,TurkistonniRossiyabosibolganidanso‘ng
boshlandi.RossiyaimperiyasiTurkistonningo‘tmishi,xalqiningurf-odati,
qadimgiqo‘lyozmalarinio‘rganishorqalio‘lkadao‘ziningmustamlakachilik
rejiminimustahkamlamoqchiedi.Turkistonosoriatiqalarinio‘rganishni
dastavvalrusArxeologiyahavaskorlarivao‘lkashunoslariboshlabberdi.
1895yilV.V.BartoldnkngtashabbusibilanTurkistonarxeologiya
havaskorlarito‘garagituzilib,Arxeologiyaishlarishuto‘garaknazoratidaolib
boriladi.O‘shadavrdao‘tkazilganArxeologiyatadqiqotlaridaV.V.Bartolvd,V.
L.Vyatkin,N.I.Veselovskiylarningxizmatikattabo‘ldi.Ammoarxeologikyod
-gorliklarnihalihartomonlama,kengo‘rganilmaganligihamdatopilmalar
yaxshianiqlanmaganligisabablibuvaqtdaibtidoiyvaundankeyingiilk
davrlarmutlaqoyoritilmadi.Shundaybo‘lsaham 19-asroxiri –20-asr
boshlaridagiTurkistondaolibborilganarxeologikizlanishlarO‘zbekiston
tarixshu-nosligidamuhim ahamiyatgaegabo‘ldi.O‘rtaOsiyoxalqlarining
qadimgimoddiy-madaniyatyodgorliklarinio‘rganishdadastlabkiqadamlar
qo‘yildi.Mahalliyxalqo‘rtasidao‘zvataniningo‘tmishyod-gorliklaribilanqiziquvchiAkram
pol-vonAsqarov,MirzaAbdullaBuxoriy,MuhammadVafokabi
qadimgibuyumlarhamdachaqatangalarnito‘plovchihavaskor
o‘lkashunoslarpaydobo‘ldi.BudavrdaTurkistonarxeologiyasihavaskorlik
darajasidabo‘libturlixil(ko‘proqnumizmatikagadoir)topilmalarni
to‘plashdanibo-ratbo‘lgan.Afrosiyob,Ulug‘bekrasadxonasivaPoykandharo
-balaridadastlabkiqazishmalarolibborilgan.


2 O‘zbekistondaSelungurgʻori—FargʻonavodiysiSoʻxtumanidagiqad.
manzilgoh.S.gʻ.Fargʻonash.dantaxminan100 km jan.gʻarbida,
Haydarkonninggʻarbiychekkasidajoylashgan.Buulkangʻorningchuq.120m,
kengligi34m vabal.25m.Arxeologikqazishishlari1980yildanbuyonolib
borilyapti.Gʻorda20—40sm qalinlikdagibeshtamadaniyqatlam aniqlandi.
Ularbironarxeologikqoldiqlarsiztozaqatlamlar(30—100sm)bilanboʻlingan.
Bushundandalolatberadiki,ibtidoiyodamlarmazkurgʻorda5marta
yashaganlarvavaqtvaqtibilanoʻzmaskanlariniuzoqmuddatgatark
etishgan.Buyerdantoshqurollar,hayvonsuyaklariqoldiqlarivaarxantrop
tipidagiodam qoldiqlari(10tatishva.yelkasuyaginingboʻlagi)ningboy
kolleksiyasitopildi.Ushbukolleksiyadaqoʻlchoʻqmori,yiriktoshqirgʻichlar
vapichoklar,koʻpmiqdordaoʻyibkertibishlangantishsimonqurollarmavjud.
Ular,asosan,yashma,kremniylichaqmoqtosh,kremniyliohaktoshlardan
tayyorlangan.Madaniyqatlamlardan32turdagiyirtqich,tuyoqli,maydasut
emizuvchivakemiruvchihayvonlarningsuyakqoldiqdaritopilib,tadqiqetiladi.
Tadqiqotlarnatijasidaqad.davrtabiiysharoiti,iqlimixronologikdavrini
aniqlashgaerishildi.
S.gʻ.dantopilganmateriallarkompleksoʻrganilib,pastkiqatlamlarining
sanasi1,5mln.yildebbelgilanadi.BungaqadarOʻrtaOsiyo,jumladan,
Oʻzbekistontarixioʻrtapaleolitdavridan(mil.av.100mingyildan)
boshlanar


3 Sopollitepa—Surxondaryoviloyatining(Muzrabodtumani)Sherobodchoʻlini
kesiboʻtganOʻlanbuloqsoyyoqasigajoylashganjezdavrigaoidarxeologik
yodgorlik.U1968y.arxeologL.Albaum tomonidantopilgan.1969—74
yillardaA.AsqarovtomonidanoʻrganilganS.ningmaydonitaxminan3ga.
Uning1ga.gayaqinmarkaziyqismimudofaadevorlaribilanoʻrabolingan.
Qalʼaatrofidagimaydonningkataqismibuzilib,paxtadalalarigaaylantirilgan.
Tepaningustkiqismidasopolsinikdarikalashibyotganligiuchunumahalliy
aholiorasidaS.debatalgan.S.daoʻtkazilganarxeologikkazishmalar
natijasigakoʻra,uningmarkaziyqismimurabba(82×82m.)shaklidaqurilgan
qalʼadaniborat.Qalʼaningtomonlarigoʻyo3qatormudofaadevorlaribilan
oʻrabolingan.Aslidaesa,qalʼanioʻrabolgandevorlartizimiichkivatashqi
yoʻlaksimonqopqonlardantashkiltopganboʻlibqalʼatashqimudofaa
chizigʻidatomonlargaparallelqilib8tayoʻlaksimonqopqonlarjoylashtirilgan.
Qalʼaningichkimudofaachizigʻiningmarkazigavahartoʻrttomon
burchaklarigabittadan,hammasiboʻlib8tayoʻlaksimonqopqonlar
joylashtirilgan.Yoʻlaksimonqopqontiziminingjoylashishrejasigakoʻra,
qalʼagakirishdarvozasiham goʻyo8ta.Aslidaesahaqiqiydarvozaqalʼajan.
tomoniningmarkazigajoylashgan,qolgan"darvozalar"harbiyxavf
tugʻilgandaqopqonvazifasinibajargan.Qalʼaningichkimudofaatizimida,
yoʻlaksimonqopqonlaroraligʻida,hartomondaikkitadanmurabbashaklida
qurilganxonalarboʻlib,ulargaqalʼaichkitomonidaneshikochilgan.Aynan
anashuxonalartomonqalʼaichigajoylashganturarjoymajmualarioralab
torkoʻchalaroʻtgan.Qalʼaichidagiturarjoymajmualariuningichkidevorlari
boʻylabjoylashgan.Ularanashukoʻchalarorqali8tamahallagaboʻlingan.
Qalʼamarkazidaesaochik,maydonbor.Qalʼadarvozasidanboshlangankeng
yoʻlvatorkoʻchalaranashumaydonbilanbogʻlangan.BularningbarchasiS.
jamoalariningmudofaatiziminitashkiletgan.Bundaymurakkabmeʼmoriy
inshootoldindanoʻylangananiqrejavagʻoyaasosidaqurilgan.S.qalʼa
qoʻrgʻoniningmeʼmoriytarhiprotoshahartarkibinieslatadi,unimaxsusoʻylab
topilganmudofaarejasiesaamaliytajribadankelibchiqib,qalʼaboshrejasi
gʻoyasigaqatiyboʻysundirilgan.Aynan,manashundaymudofaatizimiS.
xavfsizliginiyukrridarajadataʼminlayolgan.S.mudofaatiziminitashkiletgan
uzunyoʻlaklardastlabmudofaainshootivazifasinibajargan.Ulargamudofaa
inshootisifatidatalabsoʻngach,sekinastaboshqamaqsadlarda
foydalanilgan.Mac,shim.vasharqiyichkiyoʻlaklarxilxonasifatida
foydalanilsa,gʻarbiyvajan.yoʻlaklarkulolchilikustaxonalarisifatida
foydalanilgan.Harbirmahalladaurugʻjamoalariningxilxonalariboʻlib,