1-курс талабаси Қўлдошев М.Ғ

II. БОБ. Кўлларнинг сув мувозанати
Кўллардаги сув ҳажми доим бир хил миқдорга эга бўлмайди. У турли йўллар (кўлдаги сув юзасидан буғланиш, кўл косаси тубига шимилиш) билан камайиб турса, бу камайишни кўлга қўшиладиган сувлар (кўлга дарёлардан келиб қуйиладиган сувлар, ёғинлар) тўлдириб туради. Ана шу сарфланувчи ва тўлдирувчи элементларни ҳисобга олиш билан кўлларнинг сув мувозанати тенгламалари тузилади.
2.1. Кўллар сув мувозанатига таъсир этувчи омиллар
Кўллар сув мувозанатига таъсир этувчи омиллар уларнинг сув мувозанати тенгламаларида қатнашувчи элементлардан иборатдир. Мазкур тенгламаларда қатнашувчи элементларни икки гуруҳга - т ў й и н т и р у в ч и ва с а р ф л а н у в ч и элементлар гуруҳларига ажратиш мумкин.
Тўйинтирувчи элементлар гуруҳига қуйидагилар киради:
а) кўл юзасига тушадиган атмосфера ёғинлари (қор, ёмғир, дўл) - X;
б) кўлга дарёлар келтириб қуядиган сувлар - У_к;
в) кўлга қўшиладиган ер ости сувлари (сизот сувлар) - У_ер;
г) кўл юзасида сув буғларининг конденсацияланиши - К.
Сарфланувчи элементлар гуруҳи эса қуйидаги ташкил этувчилардан иборат:
а) кўлдаги сув юзасидан бўладиган буғланиш - Z;
б) кўлдан оқиб чиқиб кетадиган (дарёлар) сувлар - У_ч;
в) кўл косаси тубига шимиладиган сувлар - У_ш;
г) кўлдан хўжалик мақсадларида фойдаланиш учун олинадиган сувлар
Кўлларнинг сув мувозанати юқорида санаб ўтилган омилларнинг миқдорий ўзгаришларига боғлиқдир.
2.2. Кўлларнинг сув мувозанати тенгламалари
Кўлларни тўйинтирувчи ва улардан бўладиган сарфланишни белгилайдиган омилларни билган ҳолда маълум вақт (ой, йил, кўп йил) учун сув мувозанати тенгламасини қуйидагича ёзиш мумкин:
X + У_к + У_ер + К = Z + У_ч + У_ш + g  W,
тенгламадаги W - ўрганилаётган вақт (ой, йил) давомида кўлдаги сув ҳажмининг меъёрга нисбатан ўзгаришини ифодалайди. Тенгламадаги барча ифодаларни ҳажм бирлиги (м³, км³)да ифодалаган маъқул.
Юқорида келтирилган сув мувозанати тенгламаси оқар кўллар учун тўғридир. Оқмас (берк) кўллар учун эса сув мувозанати тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади:
X + У_к + У_ер + К = Z + У_ш + g  W.
Тенгламадаги элементларнинг ҳаммаси ҳам бир хил аҳамиятга эга эмас. Масалан, биринчи гуруҳдаги элементлар орасида асосийлари дарёдан оқиб келадиган сувлар ва кўл юзасига тушадиган ёғинлардир. Кўлга қўшиладиган ер ости сувлари ва конденсация ҳисобига тўйиниш кўлдаги сув ҳажмига нисбатан жуда кичик миқдорни ташкил қилади. Айрим ҳудудлардагина ер ости сувлари умумий тўйинтирувчи қисмнинг 20-30 фоизини ташкил қилиши мумкин. Масалан, А.В.Шнитников ҳисобига кўра Кулундинское кўлини тўйинтирувчи қисми суви ҳажмининг 25-30 фоизини ер ости сувлари ташкил қилар экан [42].
Оқар кўлларда сув сарф бўлиши, асосан, кўлдан оқиб чиқадиган дарёлар суви ҳамда кўл юзасидан бўладиган буғланишдан иборатдир. Оқмас кўлларда эса сарфланиш, асосан, буғланиш ҳисобига бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам кўл косаси тубига шимиладиган сув миқдори жуда оздир. Иккинчи томондан маълум гидрологик йил (ёки кўп йил) учун кўлга қўшиладиган ер ости сувлари миқдорини кўл косаси тубига шимиладиган сув миқдорига тенг, яъни У_ер = У_ш деб қабул қилиш мумкин. Кўлдан хўжалик мақсадларида фойдаланиш учун олинадиган сув миқдори - q кўлдаги сув ҳажмига нисбатан жуда оз бўлгани учун сув мувозанати тенгламаларини тузишда баъзан у эътиборга олинмайди.
Юқорида баён этилганларни ҳисобга олиб, сув мувозанати тенгламаларини ихчамлаштириб, оқар кўллар учун
X + У_к = Z + У_ч +  W,
берк кўллар учун эса
X + У_к = Z +  W
кўринишида ёзиш мумкин.
Агарда сув мувозанати тенгламаси тузилаётган вақт давомида кўлга қўшилаётган сув миқдори билан ундан сарфланаётган сув миқдори ўзаро тенг бўлса, W = 0 бўлиб, юқоридаги ифодалар оқар кўллар учун
X + У_к = Z + У_ч ,
оқмас кўллар учун эса
X + У_к = Z
кўринишларида ёзилади.
Охирги ифодалар сув мувозанати ўрганилаётган вақт давомида кўлдаги сув ҳажми, бинобарин кўлдаги сув сатҳи ўзгармайдиган ҳолатлар учун ўринлидир.
2.3. Кўллар сув мувозанатининг зоналлиги
Кўллар сув мувозанати тенгламасида иштирок этувчи элементларнинг қийматлари турли иқлим минтақаларида турличадир. Улар кўлнинг ва кўл сув тўплайдиган ҳавзанинг ўлчамларига ҳамда уларнинг ўзаро нисбатига боғлиқ ҳолда ҳам бир-бирларидан миқдор жиҳатидан фарқ қилади.
Ортиқча намликка эга бўлган минтақалардаги кўллар учун йиллик ёғин миқдорининг буғланишга нисбатан катта эканлиги (Х_о > Z_о) хос бўлса, нам етишмайдиган минтақаларда эса бунинг акси кузатилади, яъни йиллик буғланиш ёғин миқдорига нисбатан катта бўлади (Z_о > Х_о). Шуларга боғлиқ ҳолда биринчи минтақада оқар кўллар кўп учрайди.
5 - жадвалда Ўрта Осиёдаги айрим кўллар сув мувозанати тенгламасида иштирок этувчи элементларнинг сонли қийматлари келтирилган.
Жадвалда келтирилган Арнасой, Сариқамиш кўллари дарёлар сувлари билан бир қаторда коллектор-зовур сувлари, экин майдонларидан ҳосил бўладиган ортиқча оқава сувлар ҳисобига ҳам тўйинади. Шунинг учун ҳам бу кўлларда ҳажм ўзгариши мусбат ишорали, яъни ҳисоб даврида улардаги сув миқдори ортган. Сув мувозанатининг ана шундай хусусиятлари Ўрта Осиё ҳудудида 60-йиллардан пайдо бўла бошлаган кўпгина ирригацион - ташлама кўллар учун хосдир.