1. Ko’llar, ularning turlari va tarqalishi. Botqoqlar va ularning turlari va tarqalishi. Suv omborlari va ularning tarqalishi

11-rasm. Ko’llarning erozion ishi

Yer shari bo’yicha ko’llar notekis taqsimlangan bo’lib, relyefi teki syoki qadimgi ta’sirida bo’lgan sernam yerlarda ko’p tarqalgan. Qadimgi muz bosgan Finlandiya territoriyasining 15%, Sharqiy Sibirdagi Vilyuy pasttekisligining 20% ini ko’llar ishg’ol qilgan.

Ayrim ko’llar hozirgi kunda insonning xo’jalik faoliyati tufayli qurib qolmoqda. Bunday ko’llar qatoriga Orol ko’lini misol qilish mumkin. Orol ko’li hozirda dearli qurib qolgan. U O’zbekiston va Qozog’iston hududida joylashgan. So’ngi 40-yil ichida qachonlardir Guron ko’lidan katta bo’lgan Orol kichik bir ko’lga aylanib qolgan. Qo’yidagi rasmlarda uning 1976-2006 yilgacha bo’lgan holati tasvirlangan¹.
2. Botqoqlar va ularning turlari va tarqalishi.Yer yuzasining нamgarchilikka moslashgan o’simliklar o’sib yotadigan o’ta zaх yerlar botqoqliklar deb ataladi. Botqoqliklar Yer yuzasining namgarchilik ortiqcha bo’lgan va torf qatlami mavjud joylardir. Torfning qalinligi 0,3 m dan kam bo’lmasligi kerak. Agar torf qatlami yupqa bo’lsa botqoq emas, botqoqlashgan joylar hosil bo’ladi. Botqoqlarning vujudga kelishi uchun avvalo relyef tekis bo’lishi, so’ngra kelgan suvga nisbatan bug’lanish kam bo’lishi, suv o’tkazmaydigan qatlam yer yuzasiga yaqin turishi kerak. Bunday holda suv chuqurlikka sizib o’tolmaydi, yer tekis bo’lganidan suv oqib ketmaydi. Natijada botqoqliklar vujudga keladi. Shuningdek, o’romonlarning kesib ketgan yoki kuyib ketgan joylarida va o’tloqlarni uzoq muddat suv bosishi, sayoz suv havzalarini o’simlik qoplashi natijasida ham botqoqliklar hosil bo’ladi.
Botqoqliklarning ko’p qismi shimoliy yarim sharda mo’tadil va subarktika mintaqasida keng tarqalgan. O’rta Osiyoda botqoqlar yirik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Chu va Ili daryolari) vodiysida , yoyilmalarning tevaroak-atroflarida va pastqam joylarda uchraydi. Botqoqliklar kelib chiqishiga ko’ra 3 turga bo’linadi: pastqam, yuqori, aralash.
Pastqam (evtrof – grekcha ev – yaxshi, trope -to’yinish ) botqoqlar, yer osti suvlari bilan to’yinadi. Yer osti suvlari tuzlarga boy bo’ladi. Yassi yuzaga ega va o’simliklarga boy. Mazkur botqoqlar suvayirg’ichlarda, terassalarda va daryo qayirlarida rivojlanadi. Ular o’tli, o’rmonli botqoqlardir.
Yuqori botqoqlar (oligotrof botqoqlar) asosan atmosfera yog’inlari bilan to’yinadigan botqoqlar. O’simlik qoplami juda ko’p, ko’pincha qabariq shaklga ega. Chunki mazkur qatlamni tashkil qiladigan sfagnli moxlari botqoqning suvlarini minerallashtirish darajasi past bo’lgan markazda tez o’sadi. Sfagnli moxlaridan tashqari yuqori botqoqlarda pushina, bagulnik, kassandra, klukva xam o’sadi. Ba botqoqlarda balandliklar pstqam bilan almashinib turadi.