1. Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy

Siyosiy arifmetika
» asari to'la ravishda uning vafotidan keyin 
bosilib chiqdi (kitob uning o'g'li lord Shelbern tomonidan nashr etilgan). Buning 
sababi shuki, unda Angliya va Fransiyani chog'ishtiruvchi ma'lumotlar bor edi. Bu 
asar yangi fan - statistikaga asos soldi. Bu davrda hali bu tushunchaning o'zi yo'q 
edi («statistika» so'zi XVIII asr oxirida paydo bo'ldi).
V.Petti birinchilardan bo'lib davlat statistika xizmati tuzish zarurligi 
masalasini ko'tardi va ma'lumot to'plashning ayrim yo'nalishlarini belgilab berdi. 
Uningcha, mamlakatdagi aholining umumiy soni, joylashuvi, yoshi va kasbi hamda 
boshqa ma'lumotlar muhimdir. Iqtisodiy ko'rsatkichlardan asosiy tovarlarning 
ishlab chiqilishi va iste'moli, aholi daromadi, boylik taqsimoti haqidagi 
ma'lumotlar kerakli hisoblangan. Pettining kuzatishlaricha, mamlakatda faqat soliq 
va tashki savdo bo'yicha ayrim ma'lumotlar bor edi, xolos. Biror masala haqida gap 
ochilar ekan, Petti «
avval hisoblab ko'rish kerak
» degan fikrni aytishni yaxshi 

---

ko'rar edi. Statistika bilan shug'ullanganligi tufayli ma'lum ma'noda 
«rejalashtirish» masalalari ham ko'tarilgan. Masalan, u «ishchilar kuchi balansi» 
bilan shug'ullanib, mamlakatga shuncha vrach va advokat kerak, demak, oliy o'quv 
yurtlariga yiligi shuncha talaba qabul qilish kerak, degan hisob-kitoblarni keltirar 
edi. Odatda u Angliya va Fransiyaning iqtisodiy ahvolini solishtirib, qaysi davlat 
boyroq ekanligini aniq faktlar bilan ko'rsatishga intilgan.
«Siyosiy arifmetika» kitobining mukaddimasida u o'z uslubining yangi 
ekanligini 
ta'kidlab, 
qiyosiy 
(ozroq, 
ko'proq, 
yaxshiroq, 
yomonroq) 
ko'rsatkichlardan aniq statistik raqamlar - son, og'irlik bilan boshqa o'lchovlar tiliga 
o'tish kerakligini aytadi. U milliy daromad, milliy boylik haqida gapiradi va 
Angliyaning milliy boyligini hisoblab chiqadi (ma'lumki, bu ko'rsatkichlar hozirgi 
kunda juda muhim ko'rsatkich hisoblanadi). Masalan, u Angliyaning moddiy 
boyligini 250 million funt sterling deb baholaydi, ammo aholining 417 million funt 
sterling pulini ham shunga qo'shish kerak, deydi.
V.Pettining iqtisodiy ta'limoti aholining soni va tarkibidan boshlanishi 
nihoyatda muhimdir. Uning g'oyasi o'zidan keyingi Maltusdan keskin farq qiladi, 
agar Pettining fikri bo'yicha «
aholi - boylikning asosi
» bo'lsa, Maltusda aholining 
tez o'sishi kambag'allikning asosidir. V.Petti Angliyaning milliy daromadini ham 
hisoblab chiqdi. Uning hisobiga ko'ra, Angliyaning pul shaklidagi boyligi barcha 
boylikning faqat 3% teng ekan. Xuddi shundan hozirgi davrning milliy hisob 
schetlari yuzaga keldi, unga qarab ishlab chiqarish hajmini, bu boylikning aholi 
o'rtasida taqsimotini (iste'mol, jamg'arma, eksport, aholi, asosiy sinflar, guruhlar 
daromadi) va boshqalarni bilib olish mumkin. Albatta, hozirgi davr bilan 

---

solishtirganda bu hisob-kitoblarda jiddiy uslubiy xatoliklar bor edi. Masalan, u 
milliy daromadni aholining iste'mol sarflari yig'indisi deb bilgan, ya'ni jamg'arma, 
bino, qurilish, asbob-uskuna, erni yaxshilashga ketgan kapital qo'yilmalar hisobga 
olinmasa ham bo'laveradi, deb noto'g'ri o'ylagan. Ammo XVII asrdagi Angliya 
uchun bunday yo'l ancha realistik edi, chunki jamg'arma normasi past bo'lgan, 
Angliyaning moddiy boyligi nisbatan sekin o'sayotgan edi. Sal keyinroq 
V.Pettining bu xatolari uning izdoshi Gregori King tomonidan to'g'rilandi va XVII 
asr oxiridagi Angliya milliy daromadi nihoyatda to'g'ri hisoblab chiqildi.
E'tibor berib qaraydigan bo'lsak, V.Pettining so'nggi asarlari ko'proq aholi, 
uning o'sishi, joylashuvi va ish bilan bandligi masalalariga bag'ishlangan. V.Petti 
zamondoshi va do'sti, mayda savdogar Jon Graund bilan birgalikda demografik 
statistika faniga asos soldi. 1662 yildan boshlab Angliya aholi sonining umumiy 
soni, tug'ilish, o'lim va tabiiy o'sish masalalari bo'yicha kitoblar yuzaga kela 
boshladi.